Көкгүл

Көкгүл
Gentiana verna
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Қос жарнақтылар (unranked) Asterids Сабы: Gentianales Тұқымдасы: Gentianaceae Тегі: Gentiana
түрлері
400 түрі белгілі

Көкгүл, генциана (лат. Gentiana) – көкгүлдер тұқымдасына жататын көбіне көпжылдық, кейде бір жылдық шалабұталар немесе шөптесін өсімдіктер туысы. Дүние жүзінде кең тараған. Барлық құрлықтың (тек Африка мен Антарктидада кездеспейді) қоңыржай және тропиктік аймақтарында 400-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда 31 түрі бар. Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстарында, Жетісу (Жоңғар), Iле, Күнгей, Теріскей Алатауларында, Алтайда, Тарбағатайда өседі.

Ботаникалық сипаттамасы

Биіктігі 2–12 см, кейде 40–70 см. Жапырағы қарама-қарсы орналасқан, сопақша қандауыр пішіндес. Гүлі көк, ақшылкөк, кейде сары түсті келеді. Гүлшоғыры – жартылай шатырша. Шілде – тамыз айларында гүлдеп, тамыз – қыркүйекте жеміс береді. Жемісі – қорапша, сопақша келген, қосжақтаулы, көп дәнекті болып біткен. Көкгүлдердің ішінде дәрілік түрлерінің (кәдімгі көкгүл, оливье көкгүлі, т.б.) ерекше мәні бар. Олардың тамырында алкалоид, глюкозид, жапырағында аскорбин қышқылы бар. Әсем және шірнелі өсімдік. Ал жоңғар көкгүлі (G. dshungarіca) – өте сирек кездесетін эндемик түр. Оның жылдан-жылға таралу аймағының азаюына байланысты, қорғауға алынып, Қазақстанныңенгізілген.

Синонимдері

Calathiana Delarbre Chondrophylla A.Nelson Ciminalis Adans. Dasystephana Adans. Ericala Gray, orth. var. Eurythalia D.Don, orth. var. Favargera Á.Löve & D.Löve Gentianodes Á.Löve & D.Löve

Holubogentia Á.Löve & D.Löve Kuepferella M.Laínz Kurramiana Omer & Qaiser Mehraea Á.Löve & D.Löve Pneumonanthe Gled. Qaisera Omer Tretorhiza Adans. Ulostoma G.Don

Көкгүлдің негізгі түрлері

Көкгүл тегіне 359-дай түр кіреді. Негізгі түрлері:

• сары шерменгүл (G. lutea) — шөптесін есімдік. Мұның тамыры мен тамырсабағын ұнтақтап немесе кайнатып дәрі жасауға пайдалана-ды, ол адамның асқа тәбетін шап-тырып, оның жақсы сіңуіне мүм-кіндік туғызады;
• көкшіл шерменгүл (G. pneumonanthe) — шабындыкта, орман шетінде, бұталардың арасында өсетін шөптесін есімдік;
• сірге-жапырақ шерменгүл (G. сruciata) — шөптесін есімдік.