Көсемше

Көсемше — өзіне тән синтаксистік қызметі, морфология тұлғалары бар дербес категория.

Қазіргі қазақ тілінде көсемше атқаратын қызметіне қарай негізгі және кейіпті болып екіге жіктеледі.

Іс-әрекетті білдіретін жай сөйлемдегі негізгі етістіктің әр қилы амалдарын сипаттайтын тел қызметтегі көсемше негізгі, ал ашық райдағы шақ, күрделі етістіктің аналитикалық форма тудыратын қызметтегі көсемше кейіпті деп аталады.

Негізгі көсемшені сөйлемдегі басты функциясы: негізгі іс-әрекеттің өту амалын жанама түрде сипаттау.

Негізгі іс-әрекет әр түрлі формада және түрлі қызметте тұруы мүмкін (әсерлене оқыды, сылдырап аққан су, ишаралап айтқанды түсінбедің т. б.). Негізгі көсемше сөйлемде пысықтауыштық қызмет атқарады. Бұл жағынан алғанда ол үстеу мен етістікті жалғастырушы буын ретінде әрекет етеді. Үстеулердің сөйлемде пысықтауыштық қызмет атқарып, етістіктің сын-сипатын, мақсатын, мезгілін т.б. амалдарын сипаттайтыны секілді негізгі көсемшелер де осы міндеттерді толығымен орындайды. Көсемше тұлғалы сөздер қосарланып та қолданылады. Бұл қасиеттеріне орай қайталама ("Көре-кере көсем боларсың..."), және қосарлама (шаршап-шалдығып, өліп-өшіп), қос сөзді көсемшелер деп жіктеледі. Қосарлама қос сөзді көсемшелердің екі сыңары да мәнді немесе мағыналары әр түрлі немесе бір сыңары мәнді екіншісі мәнсіз болып, сондай-ақ тұлғаласып та, тұлғалас болмай да қолданыла береді.

Көсемшелер құрмалас сөйлемдегі бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарумен қатар басыңқы сөйлемді байланыстыруға да белсенді түрде қатысады. Сонымен бірге күрделенген сөйлемде оралымдар тудыруға ұйытқы болып, өз алдына бөлек категорияның пайда болуына септігін тигізеді.

Негізгі көсемше әрқайсысының басым мағыналық сипаттарына орай: амалды көсемше, мақсатты көсемше, мезгілді көсемше болып бөлінеді.

Бұлар қайтіп? қалай? не істегелі? қашан? деген сұрақтарға жауап береді.

1)Амалдық көбінесе негізгі іс-әрекеттің алуан түрлі қимылдық сын-сипатын керсетеді.

2)-Қалы, -келі, -ғалы, -гелі қосымшалары түбір етістіктерге жалғанып, мақсатты көсемше жасалады (хал-жайы-щы білгелі келдім).

3)Мезгілді көсемше -қан- ша, кенше, -ғанша, -генше тәрізді күрделі қосымшалар арқылы көрінеді (Биыл жапырақтар қар түскенше сарғаймады).

Тұлғалық, мағыналық өзгешеліктеріне қарай өз ішінде амалды көсемше тұжырымды амал (-ып, -іп, - п/ағаштар баяу қозғалыл тұр), созылыңқы амал (-а, -е, -й/құстар қанаттарын суылдата ұшты), болымсыз амал (-пастан, -пестен, -бастан, - бестен, -мастан, -местен/жаңбыр тынбастан жауды) болып топтапады.

-Ып, -іп, -п аффиксті көсемшелер көп жағдайда салыстырмалы түрде тиянақтала айтылады, aл -а, -е, -й жұрнақты көсемшелердің -п форматты көсемшелерге қарағанда созылыңқылығы байқалады. Бұл айырмашылық біреуінің өткен шақты, екіншісінің келер шақты тудыруға қабілеттілігінен, аналит. етістіктегі түр жасау ерекшеліктерінен де айқын байқалады.

Кейіпті көсемше пысықтауыштық жанама іс-әрекетті сипаттаумен ғана шектелмей көсемше шақ (істе-п-ті, істе-й-ді), аналитикалық форма (оқы-п шықты), күрделі етістік (кел-іп кетті) категорияларын тудыруға да ықпал етеді. Осы мағыналық ерекшеліктеріне сәйкес кейіпті көсемше:

1. шақтық кейіпті көсемше;
2. түрлік кейіпті көсемше;
3. күрделі амалдық кейіпті көсемше болып үш салаға бөлінеді.Шақтық кейіпті көсемше ып, -in, -п, -а, -е, -й аффиксті көсемшелер үш жақта жеке және көпше, анайы және сипайы түрде жіктеліп бастауышпен қиысады. Өздері баяндауыштық қызмет атқарады (мен айт-ып-пын, біз айт-ып-пыз, сен айт-ып-сың, сендер айтып-сың-дар, сіздер айт-ып-сыз-дар, ол, олар айт-ып-ты, мен айт-а-мын, біз айт-а-мыз, сен айт-а-сың, сендер айт-а-сың-дар, сіздер айт-а-сыз-дар, ол, олар айт-а-ды). -Ып, -іп, -п жұрнақты көсемшелер ашық райдың өткен шақ, -а, -е, -й формалы көсемшелер ауыспалы осы шақ, келер шақ категорияларын тудырады. -Қалы, - келі, -ғапы, -гелі, -ып, -іп, -п жұрнақты көсемшелерге отыр, жатыр, жүр, тұр қапып етістіктері тіркәсіп, келер шақ, осы шақ формапары жасалады (ол жазып отыр, мен жүргелі отырмын). -Ып, -іп, - п, -а, -е, -й қосымшалы көсемшелерден соң отыр, жат, жүр, тұр қалып етістіктеріне -ып, -іп, -п, - а, -е, -й жұрнақтары жалғана тіркәсіп, созылыңқы шақты жасайды. Бұлардың ішінде, әсіресе, өнімдісі - жүр етістігі (ол осы әнді айт-ып жүреді). Көсемшенің басқа жұрнақтары алдыңғы сыңарында сиректеу болса да осылай қолданылады. Көсемшенің енді бір түрі түрлік кейіпті көсемше етістіктердің аналитикалық формасын жасауда көрінеді. Аналитикалық форма құрамындағы кейіпті көсемше тұлғалы етістік негізгі іс-әрекеттің өзіне айналып, қосымшалары дәнекерлік қызмет атқарады да көмекші етістікпен қосылып, етістіктің грамматикалық формасын тудырады. Сөйтіп бұлар етістіктің не істеді? қайтті? деген сұрақтарына жауап береді. Мұнда да көсемше тұлғалық жағықан қатысады. Мұндай аналитикалық форманттар етістіктің түрлік категориясын сипаттайды. Аналитиратурлық етістіктің дербес мәнді негізгі компоненттері үнемі дерлік -ып, -in, -п, -а, -е, - й аффиксті көсемше тұлғалы болып келеді. Көре түсті, құлай салды, жабысып қалды, жабыса қалды деген мысалдарда іс-әрекеттің немқұрайлылығы, созылуы, кенеттен болуы тәрізді түрлік ұғымдардың пайда болуына көсемшенің де мағыналық жағынан әсері барлығы сезіледі. Күрделі амалдық кейіпті көсемшені сипаттайтын көсемшенің келесі түрі күрделі етістік жасаудағы дәнекерлік қызметінде көрінеді. Күрделі етістіктер екі компоненті де толық мағыналы түбірлерді көсемше аффикстерінің байланыстыруы арқылы жасалады. Көсемшелер негізгі сипаттық қызметінен айрылып, жалғастыру қызметіне ие болады. Айтып бар, кіріп шық, қайтып кет, келіп кет деген күрделі сөздер етістіктің күрделі қимыл-әрекетін бейнелейді. Күрделі етістіктер алғашқы кезде еркін тіркес түрінде пайда болып, кейін үнемі тұтас күйінде жиі қолданылудың нәтижесінде күрделі сөз ұғымын білдіруге бейімделген де дербес категорияға айналған. Кейіпті көсемше, негізінен, -ып, -in, -п, -а, -е, -й қосымшалары арқылы жасалады. "Көсемше" терминін тұңғыш қолданған - Ахмет Байтұрсынұлы. 1915-ші жылы Орынбордан шыққан "Тіл-құрал" атты оқулық кітабында қосарланып қолданылған етістіктің алдыңғы көсемі деген мағынада түсіндірген.