Ләйлі - Мәжнүн

"Ләйлі - Мәжнүн" - Шығыс халықтарында көне заманнан кең тараған ғашықтық дастан. Онда 7 — 8 ғ. аралығында өмір сүрген араб ақыны Каис ибн Муадтың махаббаты жырланады. “Ләйлі - Мәжнүн” дастанын кейін бір жүйеге түсіріп, алғаш біртұтас поэмаға айналдырған Әзірбайжан ақыны Гәнжәуи Низами. Кейін Дехлеви, Жәми, Науаи, Физули, т.б. ақындар жырлады. Парсы, түркі халықтары Мәжнүннің Ләйліге арнап шығарған өлеңдерімен таныс болған. Дастанның оқиға желісі: Араб елінде бір перзентке зар болған дәулеті асқан бай Алладан жатса-тұрса бала сұрайды. Тілегі қабыл болып, бір ұл көреді. Каис ер жеткенде Ләйліні көріп, ғашықтықтың торына шырмалады. Қыздың сұлулығына қайран қалған жігіт есінен танып, ақылынан адасады. Әкесі Ләйліні басқа адамға қосады. Мұны естіген ғашық жігіт жапан түзді кезіп кетеді. Сөйтіп, Каис “Мәжнүн” аталады. Елден жырақ кеткен Мәжнүннің көкірегі толған ащы шерді ұшқан құс пен жортқан аңнан басқа ешбір жан түсінбейді. Жапа шегіп, жаны күйзелген Мәжнүн Ләйлінің өлгенін естігенде есінен танады. Сүйгеніне қолы жетпей бұл өмірден ол да өтеді. Кейбір ғалымдар “Ләйлі - Мәжнүн” жырын сопылық поэзия үлгісінде жазылған, символдық мәні терең жыр деп таниды. “Мәжнүн” сөзі “есінен адасу” мағынасын беріп, Ләйліге деген махаббат Аллаға ғашықтықтың символы ретінде берілген дейді зерттеушілер. “Ләйлі - Мәжнүннің” қазақ арасында көп таралған нұсқасын 1902 ж. “Мәшһүр ғашық мағшұқ Ләйлі мен Мәжнүн хикаясы” деген тақырыппен Ш.Хұсайынов мұрагерлері Қазан қ-ндағы ун-т баспасынан басып шығарған. Нұсқа 45 беттік, негізінен қара сөзбен өлең аралас жазылған. Бұл кітап ҚР ӨҰА Орт. ғыл. кітапханасында сақтаулы. Қазақ арасына кең тарағаны Ш.Құдайбердіұлы жырлаған Физули нұсқасы. Ол “Шолпан” журналының 1922 ж. 2, 3-сандарында, 1923 ж. 4, 5, 6, 7, 8-сандарында басылған. С.Сейфуллин 1935 ж. осы нұсқаны жеке кітап етіп шығарған. Низами жазған “Хамса” (“Бес кітап”) жинағынан қазақ тіліне аударылған “Ләйлі — Мәжнүн” поэмасы 1947, 1962 ж. жеке кітап болып басылды.