Муканна көтерілісі

Муканна көтерілісі – араб үстемдігіне қарсы бағытталған 776 – 83 жылдардағы Орта Азиядағы халық көтерілісі. Көтеріліс «ақ киімді адамдардың» қозғалысы деген атпен белгілі болды. Муканна көтерілісін басқарған Муканна (араб. «жамылғымен жабылған») Мерв өңіріндегі қоныстардың бірінде дүниеге келген қолөнерші Хашим ибн Хаким (туған жылы белгісіз – 783) болды. Ол «Жалғыз көзді Хашим» деген атпен де белгілі еді. Муканна жастайынан білім алып, араб, парсы тілдерін жақсы меңгерген. Жас шағында мата бояу кәсібімен шұғылданған. Негізін маздакизм (әлеуметтік теңсіздікті жоюды жақтаған діни-философиялық ағым) идеялары құраған ілімді насихаттап, Араб халифатының үстемдігіне қарсы белсенді түрде күресуге шақырды. 759 ж. Бағдат халифіне қарсы қозғалысқа қатысқаны үшін абақтыға жабылып, одан бірнеше жылдан соң қашып шығады. 769 ж. Мервке қайтып келіп, өмірінің соңына дейін халифатқа қарсы халық қозғалысын басқарды. Муканна көтерілісінің негізгі қозғаушы күші шаруалар, негізгі орталықтары Кеш (Шахрисабз), Самарқанд, Наршах қалалары мен Санам таулы бекінісі болды. Муканна көтерілісін басу үшін халиф Абу Жағфар Әзірбайжаннан Жабраил ибн Яхия бастаған әскерді шақыртты. Оларға ибн Салим бастаған 10 мың әскер көмекке жіберілді. Наршах қаласын көтерілісшілер 4 ай бойы қорғады. Арабтар қамалдардың астын 50 жерден қазып құлатып, қалаға басып кірді. 777 ж. жазалаушыларға қосымша әскери күш жіберілді. Арабтар 2 жылдық қоршаудан соң Самарқандты да бағындырып, Муканнаға қарсы аттанды. 4 жыл бойы қарсыласып, әбден әлсіреген көтерілісшілер арабтарға берілуге мәжбүр болды. Қолға түскісі келмеген Муканна өзін жанып тұрған алауға тастап, мерт болды. Муканна көтерілісі жеңілгенімен, араб үстемдігіне үлкен соққы берді.

Сілтемелер

• Қазақ энциклопедиясы
• Якубовский А. Ю., Восстание Муканны — движение людей в «белых одеждах». Советское востоковедение, 1948, ғ. 5
• Кадырова Т. К., Из истории крестьянских восстании в Мавераннахре и Хорасане в VІІІ — начале ІX вв., Таш., 1965
• История стран Азии и Африки в средние века, М., 1968