Фразеологизм

Фразеологизм - семантикалық (ішкі мағыналық) жағынан бір-бірімен байланысқан сөз тіркестерімен сөйлемдердің ортақ атауы.

Өздеріне формасы жағынан ұқсас синтаксистік құрылымдардан ерекшелігі: сөздердің белгілі бір тұрақталған лексика грамматикалык құрылымдағана айтылатын ойта сәйкес болып, сол сөздің бастапқы жеке мағынасының жалпы заңдылыктарына бағынбауында.

«Фразеологизм» термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді қамтиды. Олар: атауыш қызметінде қолданылатын идиомалар (ізін суытпай, ақ қарға) ауыз әдебиетінде қалыптасқан мақалдар мен мәтелдер және жеке адамдардың авторлық немесе белгісіз әдеби шығармалардан алынған, немесе ауызша айтылған қысқа нұсқалы нақыл сөздер. Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа мазмұнда қабылдануы немесе лексика грамматикалық транспозиция, сөз тіркесіндегі тұрақтылығымен қайталануы. Көпшілігі мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздерге жататын фразеологизиялық сөйлемдер мен тұрақты тіркестердің коммуникативтік қызметі диктум және модус (логикалық бағыт) деген мазмұндарға белінеді, сонымен бірге семантикалық екі жақтылық арқылы айқындалады. Фразеологизмдердің тілдік құбылыс ретіндегі мәні

       Тілдің ұлттық ерекшеліктері оның сөздік құралдарынан, фразеологизмдерден көрінеді

В.Н.Телия Фразеологизмдер тіл бірліктері ретінде зерттелетін тіл білімінің бөлімі фразеология деп аталады (грек тілінен аударғанда – экспрессия және 1огоs – оқыту). Фразеологизмдер тіл жүйесінің құрамдас және органикалық бөлігі болып табылады. Фразеологизмдердің лингвистикалық пән ретінде қалыптасуына В.В.Виноградовтың зерттеулері үлкен ықпал етті [2]. В.Л.Архангельский [3], А.И.Молотков [4], И.И.Чернышева [5], М.М.Копыленко [6], Р.Х. Хайруллин [7], А.Е.Карлинский [8], Ө.Айтбаева [9], Г.А.Ахметжанова [10] және басқа ғалымдардың еңбектерінде фразеологизмдердің негізгі ұғымдары айқындалып, одан әрі зерттелу жолдары көрсетілген. Фразеологизмдердің тіл білімінің бір саласы ретіндегі пәні фразеологиялық бірліктердің табиғатын және олардың категориялық белгілерін зерттеп, сөйлеудегі қызмет ету заңдылықтарын анықтау болып табылады. Фразеология фразеологизмдердің ерекшеліктерін екінші реттік жасалу белгілері ретінде зерттейді, атап айтқанда, екінші реттік жанама атаудың ерекше түрінің туындысы ретінде, компонент сөздердің синтагматикалық өзара әрекеттесуінің әртүрлі түрлерімен бейнеленетін жаңа мағынаны қайта ойлау және қалыптастыру. бастапқы тіркес немесе жеке сөз. Фразеологизм сонымен қатар фразеологизмдердің негізгі белгілері – тұрақтылық пен қайталанушылықта көрінетін фразеологизмдердің таңбалық қызметінің ерекшеліктерін, олардың мағыналарын, құрылымдық-семантикалық ерекшелігін зерттейді, фразеологизмдердің лексикалық құрамдастарының табиғатын, олардың синтаксистік және морфологиялық құрылымын, фразеологизмдердің фразеологизмдердің негізгі белгілерін зерттейді. тілдің басқа бірліктерімен синтаксистік байланыстардың сипаты мен сөйлеудегі жүзеге асу формалары . Фразеология – тілдің тұрақты сөздік кешендерін зерттейтін тіл білімінің саласы. Тілдің тұрақты сөздік кешендері (ТЖК) кіші тілдік бірліктер – лексемалар негізінде жасалғандықтан, қосалқы тілдік бірліктер болып табылады. Құрылымы бойынша тұрақты сөздік кешендер синтагмалар болып табылады. Тілдің тұрақты сөздік кешендері деген ұғымды әдетте репродуктивті синтагмалар, предикативті тіркестер және арнаулы семантикасы бар бөлінбейтін сөйлемдер түсінеді. Олар тілдің семантикалық жүйесінің бір бөлігі. Тілдің тұрақты сөздік кешендерін жіктеу критерийлерін таңдаған кезде грамматикалық (синтаксистік) құрылымды алдын ала анықтайтын барлық маңызды факторларды, ҮСҚ компоненттерінің байланысу әдісін және мағыналық бірлігі мен ажырамастығын ескеру қажет. құраушы элементтер.

   Тілдің тұрақты сөздік кешендерін анықтаудың келесі критерийлері бөлінеді:

1) грамматикалық (синтаксистік) құрылым:

 а) сөз тіркестері мен сөз таптары;

ә) предикативті тіркестер мен сөйлемдер. 2) USK компоненттерін қосу әдісі: жалғыз;

  б) сериялық;

в) имитацияланған. 3) құрамдас бөліктердің құрылымдық және мағыналық түрленуінің өзара әрекеті нәтижесіндегі мағына. Осы критерийлерді қолдану USC келесі сыныптарын ажыратуға мүмкіндік береді: 1) фразеологиялық бірліктер; 2) фразеологиялық тіркестер; 3) лексикалық бірлік [5,73]. «Фразеологиялық бірлік – толық немесе жартылай қайта ойластырылған мағынасы бар сөздердің тұрақты тіркесі» [4,68-71]. А.И.Молотков фразеологиялық бірліктерді анықтау критерийлерінің бірі ретінде тұрақтылықты көрсетеді. Бұл тұрақтылық оған тән инварианттылықтың әртүрлі түрлеріне негізделген, яғни. барлық реттеуші өзгерістер кезінде белгілі бір элементтердің өзгермейтіндігі өзгермейтін немесе микротұрақтылықтың келесі түрлерін ажыратады: 1. Пайдаланудың тұрақтылығы. Микротұрақтылықтың бұл түрінің көрсеткіші дайын түрде көбейту болып табылады. 2. Құрылымдық-семантикалық тұрақтылық: Фразеологиялық бірлік кемінде екі сөзден тұрады, жеке жасалған тұлға болып табылады және құрылымдық-семантикалық үлгі бойынша ұқсас фразеологиялық бірліктерді жасауға үлгі бола алмайды. 3. Семантикалық тұрақтылық. Толық немесе ішінара қайта ойластырылған фразеологиялық мағынаның инварианттылығы мыналарға негізделген: а) мағынаны қайта қараудың тұрақтылығы; б) фразеологиялық варианттарда бірдей мағына мен лексикалық инварианттың болуы; в) құрылымдық синонимдердегі барлық мүмкін айырмашылықтар үшін семантикалық және лексикалық инварианттың болуы. 4. Лексикалық тұрақтылық, яғни. компоненттердің толық алмастырылмайтындығы немесе мағыналық және лексикалық инварианттарды міндетті түрде сақтай отырып, фразеологиялық вариация немесе құрылымдық синонимдік шеңберінде компоненттерді нормативтік ауыстыру мүмкіндігі. 5. Синтаксистік тұрақтылық, яғни. фразеологиялық бірліктердің компоненттерінің орын тәртібінің толық өзгермейтіндігі немесе вариативтілік шеңберіндегі компоненттердің орын тәртібінің өзгеруі. Сонымен, фразеологиялық бірліктердің тұрақтылығы – оған тән микротұрақтылықтың әртүрлі түрлерінің көлемі. «Фразеологиялық бірліктер – компонент құрамының толық немесе ішінара семантикалық түрленуі нәтижесінде пайда болатын компоненттердің біртұтас сабақтастығы бар әр түрлі құрылымдық типтегі тұрақты сөздік кешендер» [5,82]. Жоғарыда атап өткеніміздей, тілдің барлық тұрақты сөздік кешендері, оның ішінде фразеологиялық бірліктер де кішігірім тілдік бірліктер – лексемалар негізінде жасалады. Лексемалар фразеологиялық бірліктердің құрамдас бөліктері болып табылады. Кейбір лексемалар «потенциалды сөздер» болып табылады, өйткені сөздер толығымен қайта ойластырылған фразеологиялық бірліктердің бөлігі бола отырып, өздерінің субъектілік байланысын жоғалтады. Фразеологиялық бірліктердің құрамындағы жартылай қайта ойластырылған мағынасы бар басқа лексемалар сөздер. ПУ сөйлемдерінде олар сөйлем мүшелері ретінде ерекшелене алмайды. Фразеологиялық бірлік өзі сөйлем мүшесі болып табылады. Сөз тіркестері негізгі немесе бағыныңқы сөйлем ретінде де қолданылады. «Әлеуетті сөз» семантикалық құрылымы болмағандықтан, фразеологиялық бірліктердің семантикалық құрылымының элементі болғандықтан дербес лексикалық мағынаға ие болмайды. Сонымен, фразеологиялық бірлік негізінен қайта ойластырылған «потенциалды сөздердің» және ішінара қайта ойластырылған «әлеуетті сөздердің» және нақты сөздердің тіркесімі болып табылады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Кунин А.В. Фразеология курсы. 2-бас., қайта қаралған. – М.: Жоғары. мектеп, 1996 ж. 2. Виноградов В.В. Орыс фразеологиясының лингвистикалық пән ретіндегі негізгі ұғымдары // Лексикология және лексикография. – М., 1977 ж. 3. Архангельский В.Л. Қазіргі орыс тілінде сөз тіркестерін орнатыңыз. Ростов университетінің баспасы, 1964 ж. 4. Молотков А.И. Орыс тілі фразеологиясының негіздері. – Л.; 1977 жыл. 5. Чернышев И.И. Орыс тілінің фразеологиясы – М.: Высшая школа 1970 ж. 6. Копыленко М.М. Халықаралық тілдің теориясы мен тарихы. – М.: 1983 ж. 7. Хайруллина Р.Х. Орыс фразеологиялық бірліктерінің ұлттық-мәдени семантикасын зерттеу. – Алматы: Баспа үйі. қазақ күй Университет, 1989 ж. 8. Карлинский А.Е. Тілдік өзара әрекеттесу теориясы. – Алматы, 1990 ж. 9. Айтбаев У. Фразеологизмдер және оларды аудару мәселелері. – Алматы, 1975 ж. 10. Ахметжанова З.Қ. Салыстырмалы тіл білімі: қазақ және орыс тілдері. Монография. – Алматы, 2005 ж.