Шортандыбұлақ қонысы

Шортандыбұлақ қонысы – соңғы қола дәуірінен сақталған көне ескерткіш (біздің заманымыздан бұрын 11 – 10 ғасырлар). Қарағанды облысы Шет ауданы Талдынұра өзеннің сол жағалауында Айнақұл ескі қыстағы маңында орналасқан. Алғаш рет Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының далалық ізденістері барысында 1955 жылы ашылып, 1971 – 1972 жылдары Ә.Оразбаев пен Ә.Марғұлан қазба жұмыстарын жүргізді.

Ә.Марғұлан.

Қоныстың аумағынан барлығы 38 құрылыстың орны табылып, мұның 30 үй болғандығы, ал қалғандары шаруашылық орындары екендігі анықталды. Планигр. тұрғыдан алғанда, қоныстың ортасы ашық алаңқай түрінде бос қалдырылып, үй-жайлар мен шаруашылық құрылыстары оның айналасында орналасқан. Шығыс жақта металл өндірген ірі шеберхана сияқты құрылыс орындары бар. Қоныс аумағының оңтүстік-шығысында едәуір сыртқа қарай оқшаулана орналасқан төртбұрыш пішіндес үлкен құрылыс көне ғибадатхана қызметін атқарған. Қоныстың бір ерекшелігі, тұрғын үйлер ағаштан салынған да, шеберхана мен ғибадатхана тастан тұрғызылған. Қазбалар барысында қоныстан екі үй орны зерттеліп (ғ14, ғ21 үйлер), тұрғындардың үй салу тәсілдері, пайдаланған құрал-жабдықтары, шаруашылығы мен өндірісі туралы құнды мәлімет беретін деректер алынды. Аудандары 16×10 м және 9×8,5 м болатын жартылай жертөле типтес екі үйдің де пішіні төртбұрышты, едендері жер бетінен 0,7 – 1 м төменде, ал үстіңгі қабырғалары 1 м-ге дейінгі биіктікте көтерілгендігі анықталды. Қабырғалар бір-бірінен 1 – 2 м қашықтықта орнатылып, ағашпен өрілген ірі бөренелер арқылы шығарылып, үйдің төбесі сырғауыл, бұталармен жабылған. Шығар есік шығыстан келтіріліп, қосымша дәлізбен жабдықталған.

Ескі темір ошақ.

Әр үйге бірнеше ошақтар тән, мысалы, ғ14 үйдің негізгі үлкен ошағы ортада болса, тағы екі ошақ солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бұрыштарда орналасқан. Ас пісіруге арналған ошақтармен қатар, шлак, көмір түйіршіктері сияқты қалдықтарға қарағанда, кейбір қосымша ошақтардың өндірістік мақсатта қолданылғаны байқалады. Көне өндірістен хабар беретін деректер көбірек алынған ғ21 үйдің өзі ең алдымен осы өндірістік мақсатта салынған құрылыс болуы мүмкін. Мұндағы дәл ортада орналасқан, аумағы 1,5×1,4 м, тереңдігі 0,8 м болатын ошақ, оның түбінде және айналасынан көптеп табылған шала күйген қыш сынықтарына қарағанда, қыш бұйымдарды күйдіруге арналған болса керек. Үйдің сыртында салынған тік бұрышты балқыту пешінің ұзындығы 2 м, ені 1,5 м, биіктігі 0,8 м. Оның айналасында көптеп сақталған өндіріс қалдықтарына жүргізілген ғылыми-зерттеулер бұл жерде кезінде малахит, сондай-ақ қорғасын, темір кентастары жиналып қойылғанын анықтап берді. Қоныстан алынған аса бағалы заттай деректерді ұзын саны 300-ден астам ыдыстан қалған қыш сынықтары, қола бұйымдар, өңделген сүйектер, көптеген еңбек құралдары құрайды. Өте көп мөлшерде табылған мал сүйектерін зерттеген остеолог мамандар (Т.Нұрымов, Л.А.Макарова) табында саны жағынан бірінші орынды қой-ешкі (45%), екінші орынды жылқы (30%), ал үшінші орынды мүйізді ірі қара (25%) құрағанын анықтады. Ғалымдардың пікірі бойынша, Шортандыбұлақ қонысының тұрғындары мал өсірумен, қосымша деңгейдегі егіншілікпен қатар, металл қорытумен кеңінен айналысқан. Қоныс тұрғындарының мыс, қорғасын балқытумен бірге, әсіресе, темір металын игергендігін дәлелдейтін деректер аса маңызды. Ә.Марғұлан ескерткішті Орталық Қазақстанның атақты Беғазы-Дәндібай мәдениетіне жатқызды. Соңғы жылдары В.В. Варфоломеев бұл пікірді толығынан құптай келе, Шортандыбұлақ қонысы соңғы қола дәуірінде Орталық Қазақстан жерінде қалыптасқан Кент, Бұғылы-1 сияқты протоқала типтес қоныстар түріне жатады деп пайымдады.