Экономикалық және әлеуметтік география терминдерінің қысқаша сөздігі

А

Акционерлік қоғам (АҚ ) - өз капиталын құнды қағаздар-акциялар сату арқылы қалыптастыратын кәсіпорын. Акцияның иесі АҚ пайдасының бір бөлігін өзіне алуға құқы бар.

Аймақ - бірнеше елді мекендерді біріктіретін елдің кез келген бөлігінің жалпы атауы. Аймақ деп әкімшілік ауданды, облысты, облыс топтарын атауға болады.

АХАЖ - Азаматтық хал актілерін жазу - адамдардың туу, өлу, некеге тұру мен некеден шығуы жайлы мәліметтер тіркейтін мемлекеттік орган.

Атеист - құдай барын жоққа шығарушы адам.

Агломерат - темір кенінен оны әктаспен және кокспен қосып пісіру арқылы алынатын шағын, ұсақ саңылаулы кесектер.

Ә

Әкімият - Қазақстан Республикасындағы жергілікті үкіметтік атқарушы орган.

Әлеуметтану - қоғам, адамдардың әлеуметтік тобы мен олардың арасындағы өзара байланыс туралы ғылым.

Әкімшілік - аумақтық бөліну - елдің аумағының ұсақ әкімшілік бірліктеріне бөлінуі (облыстар, аудандар, округтер).

Б

Біріккен кәсіпорын (БК) - бірнеше елдердің компанияларының үжымдық қызметі арқылы қалыптасады. БК солардың бірінің аумағында жұмыс істейді және өз меншігі болады.

Биржа - тауарлардың ірі партиялары (тауар биржасы) , құнды қағаздар ( қор биржасы) , валюта (валюта биржасы) , сатылатын және сатып алынатын тұрақты жұмыс істейтін рынок.

Бюджет - белгілі бір уақытқа арналған (әдетте бір жылға) күтілетін кірістер мен болжамдалған шығын туралы жоспар.

Бағалы қағаздар - меншікке (мысалы, акцияларға, облигацияларға ) берілген құқықты бекітетін ақшалай құжаттар.

В-Д

Вегетациялық кезең - ауаның температурасы өсімдіктердің өсуіне қолайлы жыл кезеңі.

Делимитация — мемлекеттік шекараны картаға түсіру арқылы келісімді түрде (көршілес мемлекеттер үкіметтерімен арада) анықтау.

Демаркация - шекараны жергілікті жерде шекаралық белгілер арқылы көрсетіп белгілеу.

Демография - халықтар туралы, оның санын, табиғи қозғалысын, құрамы мен құрылымын (мысалы тілі, ұлты, діні, жынысы, жасы бойынша) зерттейтін ғылым.

Демографиялық саясат - елдегі туу жағдайына мемлекет тарапынан қабылдаған шаралар.

Дискриминация - белгілі бір адамдар тобы құқының қысым көруі.

Ж-И

Жүк көтергіштік - белгілі бір көлік түрі тасымалдауға есептелген жүк массасы. Төрт білікті темір жол вагонының жүк көтергіштігі - 60 т, өзен кемесінікі - 1,5-5 мың т, ал теңіздік супертанкерлердікі - 150-480 мың т.

Жекешелендіру - мемлекеттік меншік құқығының жеке адамдарға немесе адамдар тобына (ұжым) көшуі.

Индустриализация - ең алдымен өнеркәсіпте ішкі машиналық өндіріс орнату.

Интенсивті (қарқынды) жол - өндірістің тиімді техниканы, технологияны пайдаланудың және еңбекті дұрыс ұйымдастырудың негізінде дамуы.

Инновацинлық даму - жаңа идеялардың, ғылым мен білімнің және технологияның енуімен байланысты.

Ирригация - егістікті жасанды жолмен суландыру.

К-Қ

Күтіп - баптау кесілімдері - орманның өнімділігін арттыру мақсатында ағаштарды кесу және жинау. Құндылығы төмен ағаштарды кесіп, орманды сирету, тазарту және жарықтандыру.

Кешен - әр түрлі , бірақ бір-бірімен өзара байланысқан бөліктердің біртұтас бүтінді құрауы. Сонда, аумақтық өндірістік кешен (АӨК) - белгілі бір аумақта дамыған бір-бірімен байланысты салалар мен өндірістердің үйлесімі.

Күрделі жұмсалым (инвестиция) - материалдық құндылықтарды (құрылыстар, үйлер, машиналар мен құрал - жабдықтар, көлік құралдары) жаңадан салу немесе бұрынғыларын қайтадан жаңарту, кеңейту үшін жұмсалатын қаржылай жұмсалымдар (теңгемен немесе басқа ақша бірліктерімен).

Концентрат - пайдалы затты (мысалы, кен концентратын) байыту (концентрациялау) нәтижесінде алынатын өнім.

Конвертор - алмұрт тәрізді жабық пеш. Қалың болаттан жасалып, іші отқа төзімді кірпішпен қапталады. Конверторға сұйык шойын құйылып, ауамен үрленеді.

Қазақстан халықтары Ассамблеясы - Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы ақылдасу - кеңес беру органы, оның негізгі міндеті елдегі ұлттық келісім мен азаматтық бейбітшілік жағдайына ықпал ету.

Л-Н

Легирленетін металдар - металдар мен қорытпалардың сапасын жоғарылататын металдар.

Либерализация - экономиканы әр түрлі шектеулерден босату (мысалы, бағаға, еңбекақыға мемлекеттік бақылауды, басқа жаққа тауар шығаруға тыйым салуды алып тастау).

Мекеме - өндірістік емес саладағы экономиканың бірінші буыны.

Мәслихат - Қазақстан Республикасындағы жергілікті үкіметтік өкілетті орган.

МАЭС - мемлекеттік аудандық электр стансасы. Ірі тұтынушы аудандарды энергиямен қамтамасыз ететін конденсациялық электр стансаларының ескірген аты.

Миграция - адамдардың бір ауданнан басқа ауданға қоныс аударуы.

Нарықтық экономика - кәсіпкерлік қызметке, шаруашылық есепке, тауарлар мен қызметтерді баламалы айырбастауға сұраным мен ұсынылымның реттелетін арасалмағына негізделген экономика.

П-С

Президенттік Республика - үкіметті көбінесе Президент басқаратын, оған үлкен өкілеттілік берілген басқару формасы.

Рекультивация - карьерлердің, бос жыныс үйінділерінің астындагы және кесілген ормандық жерлердің өнімділігін қалпына келтіру.

Рекреация - адамдардың денсаулығы мен еңбекке қабілетін табиғат аясында, туристік саяхат арқылы қалпына келтіру.

Рекреациялық қорлар - адамдардың денсаулығын қалпына келтіруге ықпал етіп, дұрыс демалу үшін жағдай туғызатын қорлар.

Санитарлық кесілімдер - зиянкестер және ауру әсерінен бүлінген және кеуіп қалған, жел құлатқан ағаштарды кесіп, жинау. Орман сілемдерін жақсарту үшін жүргізіледі.

Сумен қамтамасыз етудің айналымдық жүйесі - суды пайдалануда ысырапқа жол бермеу үшін қолданылады. Суды өңдегеннен кейін (суытып, тазарткан соң) өндірісте қайта пайдаланылады, ал су бөліктерінен азайған судың орнын толтыруға ғана су алынады.

Статус - азаматтың немесе заңды тұлғаның құқықтық жағдайы.

Т-О

Технопарк (технологиялық парк) - ғылыми институттар мен өнеркәсіптік, белгілі бір аумақта күрделі өнім түрлерін (мысалы, компьютер ) шығару үшін тізе қосып жұмыс істеуі.

Табиғи жағдайлар (табиғи орта) - адамдар мен олардың шаруашылық қызметіне әсер ететін табиғат пен табиғи процестердің сипаты мен қасиеттері.

Тәлімдік (богарлық) егін шаруашылығы - суармалы шаруашылықты аудандарда ауыл шаруашылығы дақылдарын суармай өсіру.

Тоған (канал) - жасанды құрылыс. Тоғандар кеме жүзетін, суландыратын, энергетикалық, су құбырлық, ағаш ағызатын болып бөлінеді. Ірі каналдар бір мезгілде бірнеше мақсатқа пайдаланылады.

Табиғи қорлар - адамзаттың материалдық және рухани қажеттіліктерін өтеу үшін қолданатын барлық табиғи заттар (ауа, су, пайдалы қазбалар, топырақ және т.б.)

Транзит - елдің аумағы немесе бір аймағы арқылы жүк немесе жолаушы тасымалын жүзеге асыру.

Оралмандар - тарихи отанына қайта оралған этникалық қазақтар.

У-Ш

Унитарлы (бірыңғай) мемлекет - барлық аумағында бірыңғай заң шығарушы және атқарушы билік қалыптасқан мемлекет.

Ұжымдастыру - жекелеген (жеке немесе меншіктік) шаруа қожалықтарын ұжымдық меншік пен ұжымдык еңбекке негізделген ұжымдық (колхоздық) шаруашылыққа біріктіру.

Ұлттық кіріс - елдің экономикалык дамуының қорытынды көрсеткіші, материалдық өндірістегі жаңадан жасалған құн.

Фрахт - су жолы арқылы жүк тасымалдауға төленетін ақы. Ол жолға алынған кеменің тасымалдау қашықтығына, жүктің салмағы мен көлеміне, уақытқа байланысты. Бөтен кемелермен тасымалдаған өз тауарларын сатқанда, елдер кеме фрахты үшін көп мөлшерде қаржы жұмсайды. Бұл үшін өз кемелерін пайдаланғанда ел ол қаржыны үнемдеп қалады.

Шаруа (фермерлік) қожалығы - өз жұмысына жеке иелігіндегі немесе пайдалануындағы меншігі мен жер участогын пайдаланатын ауыл шаруашылығы кәсіпорны.

Э

Этнография - халықтар туралы, олардың шығу тегі, таралып орналасуы, мәдениеті , тұрмысы және олардың өзара қарым-қатынасы туралы ғылым.

Экстенсивті (кеңейту) жол - қосымша қорларды (табиғи, материалдық еңбек) пайдалану арқылы өндіріс көлемінің сан жағынан өсуі; интенсивті жолға қарама-қарсы.

Экономика тиімділігі - өндіріс нәтижесін сипаттайтын көрсеткіш. Ол тиімділіктің (алынған өнімнің) жұмсалған шығынға (еңбек, материалдар, еңбек құралдары) қатынасымен өлшенеді.

Экспорт - елден тауар шыгару.

Экономика - шаруашылықты жүргізу «өнері» туралы қоғамдық ғылым. Ол қоғамның өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін шектеулі қорларды тарату әдістерін зерттейді.

Экономика мен оның салаларының аумақтық құрылымы - салалардың елдің бүкіл экономикасына байланысты экономикалық аудандар бойынша қарым-қатынастық, үйлесу және орналасу ерекшеліктері.

Экология - тірі организмдер мен қоршаған ортаның өзара байланысы туралы ілім. Экономикалық географиядағы экологиялық аспект - халық, шаруашылық және қоршаған орта арасындағы өзара байланыс.

Экономикалық - географиялық сипаттама - экономикалық нысандар (мекемелер, елді мекендер, аймақтар) туралы ғылыми білімді белгілі бір жоспар бойынша, олардың орналасу және даму ерекшеліктерін түсіндіре отырып, жүйелеу, баяндау.