Қола дәуіріндегі Шығыс Қазақстан

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ТАЙПАЛАРЫ Алтайдың, Қалба жотасы мен Тарбағатайдың таулы және биік таулы аудандары, солтүстігіндегі далалар, оңтүстігіндегі шөл және шөлейт жерлер — Шығыс Қазақстанның алуан түрлі жер бедері, міне, осындай. Негізгі су арнасы — Ертіс пен оның көптеген салалары — Бұктырма, Күршім, Оба, Үлбі, Шар, Қызылсу және басқалары. Топырағы құнарлы жазық алқаптар, жайылымдар, таулардағы мыстың, қалайының, алтынның көптеген кеніштері, балығы мол өзендері, аңға толы ормандары қола дәуірінің жоғары мәдениетінің дамуына себепші болды. Қола дәуіріндегі Шығыс Қазақстан тайпаларының мәдениеті үш ке- зеңнің, алдыңғы, ортаңғы және соңғы кезендердің ескерткіштерімен та- нылды. Бұлардың ішінде андронов мәдени қауымына жататын ортаңғы қола ескерткіштері неғұрлым жақсы зерттелген. Тайпалардың бұл уақыттағы шаруашылығының негізі Андронов мәдени барлық ареалдарындағы сияқты бақташылық мал шаруашылығы мен кетпенмен өндейтін егіншілік болды. Кең өндіру ісі мен металлургия жоғары деңгейге жетті. Шығыс Қазақстан мыс, қалайы рудаларын және алтын өндіретін орталықтардың бірі болды. Үй кәсіптері, оның ішінде кыш ыдыстар жасау дамыды. Тұрмыста ыдыстың екі түрі: көзелер мен кыш құмыралар қолданылды, әдетте ыдыстың бүкіл сырты тарақ тәрізді калыппен түсірілген күрделі геометриялық суретпен молынан өрнектелді. Көзелердегі ою-өрнек шырша түрінде, ал кейде шырша ойықтармен, тырнақ ізді "маржандармен" ұштастырылып отырды. Тырнақ ізді ою-өрнек бұл кезең үшін Шығыс Қазақстан керамикасына ғана тән. Неғұрлым кейінгі кезең мәдениетіне ыдыстың мойнын бүйірінен аныкқ бөліп тұратын ойығы бар кұмыра бітімдес қыш ыдыстар тән болып келеді. Олардағы ою-өрнек үш жеріне: ернеуіне, иініне және түбіне салынады. Көбінесе жылтыр калыппен салынған ромбылар, тең бүйірлі үш бүрыштар, сынық сызықтар, меандрлар басым болып келеді, сонымен бірге ұсақтісті тарақ тәрізді қалып та ұшырасады. Көзе түріндегі ыдыстардың біразына ою-орнек салынбаған. Бітімі жатық кұмыралар да кездеседі. Өлген адамдарды жерден қазылған шүнқырларға, тас жәшіктерде және цисталарда жерлеген, ал моланың үстіне үйінді оба немесе тас қоршау тұрғызылатын болған. Жерлеу кұрылыстарының құрылымында, әлікті жерлеу ғұрпында, ою- орнек мәнерлерінде бұдан бұрынғы кезеңмен сабақтастық, байланыс сақталған. Жерлеу кұрылыстары қырынан қойылған және жерді казып орнатылған тақтатастардан тұратын тікбұрышты, шаршы, сопакды қоршаулар болып келеді. Көбінде өлікті көмумен бірге өлікті өртеу де кездеседі, мүның өзі Шығыс Казақстанды Орталық Қазақстанмен жақындата түседі. Ішінде бірнеше мола бар үлкен қоршаулар да үшырасады, бүлар, әулеттік зираттар болса керек. Сондай-ақ соңғы қола дәуірі ескерткіштерінің ортаңғы қола дәуірі ескерткіштерімен — Андронов мәдениетімен сабақтастық байланысы да аңғарылады. Бұл қабір үстіндегі құрылыстардың кұрылымынан (қоршаулар тікбұрышты, шаршы және шеңбер түрінде болып келеді), жерлеу кұрылыстарынан (жерден қазылған қабір шұңқырлары, тас жәшіктер, цисталар), жерленгендердің жатқызылуынан (өлікті оң немесе сол қырынан бүгіп жерлеу), оларды белгілі бір бағытка каратып жерлеуден (басын оңтүстікке каратып салып, аздап батысқа бүру), жерлеу мүліктерінен (бітімі жатық құмыра түріндегі кыш ыдыстар), ою-өрнектерден (кейде ыдыс тұтастай ою-өрнекпен көмкеріледі) көрінеді. Сонымен бірге Шығыс Қазакстанның соңғы қола ескерткіштерінде бір-біріне жалғасқан шеңбер қоршаулар кұрылысынан, бір кабірге бірнеше ересек адамды, кейде балаларымен бірге жерлеуден көрінетін Оңтүстік Сібір мен Алтайдың карасұқ тайпалары мәдениетінің ыкпалы аңғарылады. Бұл ыкпалдың кыш ыдыстада, металл бұйымдарда да (пышактарда, әшекейлерде) ізі бар. Бұл аймактын соңғы қола заманына кыры сәл қайқылау, сапты және шығыршықты тұтқыры бар қола пышақтар, қоладан істелген қусырма және сына тәрізді қашаулар, шеге тәрізді заттар, қайлалар, дөңгелек қалпақша тәрізді бәйегі бар канжарлар, шот-күректер, қырлы дүмі шығыңқы балталар, ойығы бар шапа шоттар тән болып келеді. Шығыс Қазақстан тайпаларының соңғы қола мәдениеті Сібірдің карасұқ мәдениетіне, Орал сыртынын, замараев және Орталык Казакстанның Беғазы-Дәндібай мәдениетіне тұстас келеді. Алдыңғы және ортаңғы қола мәдениеті. Неолит дәуірінің ескерткіштерінен (Железинка ауылы маңындағы мола, Пеньки-І, -2 колдік тұрақтары70) кейінгі ең ертедегі ескерткіш уақыт жағынан Сібірдін афанасьев мәдениетіне жақын Қанай ауылы іргесіндегі бейіт болып табы- лады". Ол жер үстінде тігінен қойылған қтұратын шаршы қоршаумен белгіленген. Қоршаудын кабырғалары әлемнің торт жағына карай бағдарланған. Жерден қазылған қабірден бастарын шығысқа қаратып, шалқасынан жатқызылған еркек пен әйелдің сүйектері шыкты. Сүйектердің біразы жосамен боялған. Жерленгендердің екеуі де андроновтық-антропологиялық тұрпатқа жатады. Қабірде өлік асының қалдыктары, жебенің жайпақ қола ұшы, ашық-жасыл түсті тас моншак, таяқшамен әр жерінен батырылып өрнек салынған көзе сияқты қыш ыдыстың сынықтары және топайлар сақталған. Қола дәуірінің ортаңғы (дамыған) кезеңіндегі Шығыс Қазақстан тұрғындарының мәдениеті қоныстар мен қорымдардың үлкен тобымен сипатталады. Неғұрлым көрнекі материалдар Қанай ауылы маңындағы қоныстан, корымдар мен құрбан шалатын орыннан, Зевакино ауылы, Сарыкөл көлі маңындағы, Кіші койтас, Нұрмамбет қойнауларындағы және т.б. қорым- дардан алынды. Ертістің он жағалауына орналасқан Қанай ауылы іргесіндегі қоныста жапсарластыра салынған шаруашылық кұрылыстары бар тікбұрыш түріндегі (аумағы 50 шаршы метрге жуық) тұрғын жай ашылды. Жай жартылай жертоле сияқты. Құрылыс қабырғаларының негізі — тіреулер, олардың арасына қамыс салынып, балшықпен сыланған. Едені жер, ондатастан қаланған үш ошақ бар. Оның екеуі тамақ дайындауға, біреуі үйді жылытуға арналған. Шаруашылық кора-копсы негізгі тұрғын жай- мен бірге тұтас жайдак тобемен жабылған. Тұрғын жайға өзенге караран тар дәлізден кіреді. Жайдың орталық бөлігі кіретін дәлізден аласа кабырғамен болінген. Бөлінген жағы шаруашылыкка арналған болу керек — онда төлдер ұсталған (бұзау мен лақтың каңқалары табылды). Жайдың біршама биік оңтүстік-шығыс бөлігінен ыдысқа ою-орнек салу үшін сүйектен істелген жылтыр және тарақ тәрізді қалыптар, қыш жүкшенің сынығы, тас келсап пен үккіш, малдың өнделген жауырыны, малдың жақ сүйегінен жасалған сабау, қола моншақтар, білезік бұрамасы шықты. Жапсарлас салынған жайлардың бірінде мыс рудасының түйірі мен ішкі бетінде мыс шлағы мен мыстың дағы бар қыш ыдыстың сынығы, екінші біреуінде құйма қалыптың жартысы табылды. Қоныстың шығыс және солтүстік жақтарынан тастан каланған қоршаулардың қалдықтары ұшырасты. Оны мал қамауға арналған деп топшылауға болады. Қоныстың оңтүстік-шығыс шетінде салмағы 6 килограмнан астам уатылған мыс рудасының кесектері табылды. Қонысқа жақын маңнан ағаш көмірімен араласкан мыс шлагының кесектері (10 кг) бар қорыту пешінің қалдықтары ашылды. Шамасы, руданы қонысқа Нарым жотасындағы жақын мандағы кен орнынан әкелген болу керек. Тұрғындар шаруашылықта және тұрмыста тас дәнүккіштер, үккіштер, келсаптар, тас тоқпақшалар, кетпендер, жылтыратқыштар, күйма қалыптар, бұғы мүйізінен істелген кетпендер, сүйек пышақтар мен сабаулар, тегіс және тарақ тәрізді қалыптар, малдың өнделген жауырындарын, тоғалар, қола біздер, моншақтар, білезіктер; ұршықтарға арналған қыш кермелер, блок тәрізді жүкшелер және негізінен екі түрлі ыдыстар: тік немесе шамалы шығыңкы бүйірлі көзелер мен иіні дөңгелек келген қыш күмыралар түтынған. Қоныстан оңтүстік-шығысқа таман үш тас қаламамен белгіленген табынатын орын болған. Мал сүйектері, бет жағын ыс баскан дәнүккіштердің сынықтары, сондай-ак күл, көмір мен күйген сүйектер бұл жерде кұрбан шалу ғұрпының атқарылғандығын көрсетеді. Зевакино ауылы, Қанай ауылы, Сарыкөл колі, Қаражал мен Кіші Қойтас, Нүрмамбет атыраптары маңындағы, Усть-Буконь, Көкдомбақ және басқа селолар түбіндегі қорымдарды қазу кезінде алынған материалдар қола дәуірі адамдарының шаруашылығы, тұрмысы, кескін-кейпі туралы біздің білімімізді едәуір кеңейтіп, толыктыратүседі. Ертістің оң жағалауында орналасқан Зевакино қорымы73 әр кезендегі 500- ден астам, Қанай қорымы 15 бейіт құрылыстарынан тұрады. Бір қабірге бір ғана өлік жерленгенде оларды жерден қазылған қабірлерге, тас жәшіктер- ге, цисталарға және ағаш кималарға қоятын болған. Жерленгендер сол және оң қырынан, басы батыска және солтүстік-батыска каратылып, бүктетіліп жатқызылған. Ерлер мен әйелдер қабірлеріндегі қоса көмілген күрал-саймандар козе сияқты ыдыстардың сынығы және бүтін ыдыстар, жатық және ернеуі ептеп қайырылған кұмыралар болып келеді. Олар шыршалармен, «маржандармен», киғаш кертпешелермен, қабырғалары сызылған үш бұрыштармен, тырнақ іздерімен, ирек сызықтармен өрнектелген. Мұнан басқа, әйел қабірлерінен сәндік заттар - қола тоғалар, түйреуіштер, шыны тектес заттан және ұнтақтан жасалған моншақтар, ерлер кабірлерінен еңбек кұралдары, қару- жарақ табылды. Сарыкөл көлі, Көкдомбақ және Кіші Қойтас ауылдары маңындағы қорымдар іргелерін шеңберлей, шаршылап және тікбүрыштап тақтатастармен қоршаған, топырақ үйілген обалардан тұрады. Бұл қорымдардағы материалдык мәдениет заттары мен жерлеу ғүрпы үйіндісі жоқ коршаулардағыдай болып келеді. Кейде тақтатастармен жабылған тас жәшіктерде және ағаштармен жабылған жерден қазылған тікбұрышты қабірлерде әдетте өлік өртелмей қойылатын болған, сол сияқты өлікті өртеу де ұшырасады. Ру ақсүйектері жерленген кабірлер қыш ыдыстарының көптігімен, сан алуан әшекейлерінің молдығымен ерекшеленеді. Ыдыстардың сипаты, ою-өрнек пен оны бедерлеу техникасы Андронов мәдениеті дәстүріне сай келеді. Оның есесіне әшекей заттарының жиынтығы көбірек, әрі алуан түрлі. Бұлар шетіне мұқыл шегемен ою-орнек салынған және ою-орнексіз конус тәріздес қола тоғалар, самайға тага- тын алтын сырғалар, мыс моншақтар, жырткыш аңның тісі, тас салпын- шақтар. Әшекейлердің көпшілігі коладан немесе мыстан жасалып, ал- тынмен қапталған. Бұлар салпыншақты сырғалар, бұрама сымдардан жасалған конустар, өрнегі қабырғалары сызылған үш бұрыштар болып келетін, түйнектері мен каннелюрлері бар тармақты салпыншақтар, ромбының әрбір ширегінде біріне-бірі тік келетін қосарлас сызықтармен өрнектелген ромб тәрізді қаптырма, үш бұрышты қаптырма және басқалары.