Үнді музыкасы

Ситар - Үнді музыкалық аспабы

Үнді музыкасы — әлемдегі ең көне, өзіндік келбеті бар ырғақ. Ол бастауын сонау біздің заманымызға дейінгі III ғасырдағы Махенджо Даро мен Хараппа өркениетінен алады. Үнді музыкасының дамуына (біздің заманымызға дейінгі алғашқы мыңжылдықтың бірінші жартысы мен екінші жартысының аяғы) Үнді әдеби ескерткіші Веданың әсері болды. Ол кезден Регвиданың (әнұран недасы) касиетті мәтіндері және одан ырғақ байлығы мол Самаведа (веда саз) әнұраны үлгілі болып есте қалды. Осындай дәстүрлі ведалық әуендермен қатар халықтық өнер түрлері де дамыды.

Вина музыкалық аспабы

Үнді фольклорының түрлік, жанрлық, ритмді-қалыптық бай касиеттері көп тілді, көп ұлтты Үнді елінің құрамына байланысты. Олардың ішінде тарихи сюжеттерге негізделіп, киял-ғажайып әлеміне сәйкес жасаған балладалары — Махараштрадағы лаванналар мен повадалар, Гуджараттағы билеп, ән салу рәсімдегі — гарба мен Мадхья-Продештегі — суа, Кераледегі — колаттам, Кашмирдегі — Чакри, Бенгалиядағы лирикалық әндер — бхатиали, Пенджабтағы — дхола, Раджастандағы — панихари, Пенджабтағы — махитъя, Уттар-Прадештегі — каджари билері бар. Соқпалы аспаптар құрамында дхол, охолак, дамару, удуккаи, даф, тамматаи, каиджира, гуммати, нагара, үрмелі аспапта — комбу, сингх (мүйіз тектес), тиручиннам, карна (қуыс турба) — бансури, мурали, нагасар (сырнай), нафери бар. Ішекті аспаптар — эктар, дотара, тунтуне, джантар, ішекті-қылды аспаптар — камайча, банам, саринда. Классикалық музыка өнерінің түрлері сонау VII ғасырдан бастап етек алып, әрбір ақсүйек сарайында аулада орындалып, кейін храмдар мен сарайлардағы дәстүрлі ұлттық музыка ретінде қалыптасады.

Мриданга - Үнді барабаны

Үнді классикалық музыка өнерінің негізі "рага" болып, көпұлттық (көпшіліктік) салттарды қалыптастырды. Нада әуені ғарыштық энергия алатын өмір бастауы болса, аспаптың даму әуендері музыка дыбыстарын біріктіріп тала жүйесін кұрады. Космологиялық музыка Күн жүйесінің негізгі 7 ғаламаттарына бағытталып, октаваның дыбыс қатынастарының жарты тонынан кіші 22 дыбыс болатын шрути шығарған. Әрбір музыкалық дыбысқа орай ақындық символдық бояу түстерін тапқан. Соған орай Вадиименсамвади өнерін тауып, белгілі образдардың сезімі мағынасында қолданған. Солтүстік Үнді музыка жүйесі 10 бапты — тхата, ал оңтүстіктегілер 72 бапты — мела музыка жүйесін қолданады. Классикалық аспаптар: ішекті-шертпе — вина, ситар, сарот, тампура, қылішекті—саранги; үрмелі—сырнай, шехнай мен нагасварам, кішкене фисгармоидар; ұрмалы — пакховадж, мриданга. XIII ғасырдан бастап Солтүстік Үнді мәдениетінде Алдыңғы және Орта Азия мұсылмандық көркем-өнер әсері байқалды. Үнді классикалық музыкасы 2 бағытта дамыды, Солтүстікте хиндустани бағыты сырттан енсе, Оңтүстікте — карнатак бағыты Үнді халқының дәстүрлі бағытында болды. Олардың бір-бірінен өзгешелігі ерекше болмағанымен де орындаушылық дәстүрде әр түрлі жанрдағы өзгерісі сезілді. Оңтүстік Үндіде вокалды музыка (ән) басым болса, Солтүстікте аспапты музыка бара-бара белгілі жанрға айналды. Оңтүстік музыкасының негізі діни әндер — киртан мен пада, XVII ғасырдағы Кшетрайна, XVII ғасырда екінші жартысы мен XIX ғасырда бірінші жартысындағы өмір сүрген Шъяма Шастри секілді ірі музыка қайраткерлері еңбектерінен орын алды. Содан соң жеңіл классикалық музыка түрі тиллана (XVIII ғасырда), джавали (XIX ғасырда) пайда болды. Солтүстік Үнді классикалық музыкасы жанрында белгілі орын алған салтанатты әнұран дәстүрі туды: XVI ғасырда—Дхрупадтың өркендеуі, XVI—XVII ғасырларда Миан Тансеннің шығармаларымен байланысты.

Ауылдық музыканттар

Жеңіл классикалық музыка Солтүстік Үнді жерінде вокалды өнердің тхумри, газал, дадра, таппа, тарана секілді түрлерін тудырды. Солтүстік және Оңтүстік музыка дәстүрлеріне қатар ден қойған Свати Тирунал (XIX ғасырда) болды. Үнді көркем өнеріне тән қасиет — өнердің барлық түрінің араласқан синтездік бағыты. Вокалды ән мен хореографиялық өнер жанрлары Үнділік дәстүрлі музыкада туындап, Джатра, Якшагана, Тамаша тәрізді музыкалық театрларға негізделді. Олар Үнділік классикалық стильдегі билер — бхарат, натъям, катхакали, манипура түрлеріне негіз болды. Үнді еліндегі колонияға қарсы ұлт азаттық қозғалыс (XIX ғасырда бірінші жартысы — XX ғасырда ортасы) ұлттық музыка мәдениетінің жаңа маңызды кезеңіне себеп болды. Оған атакты ағартушы, жазушы, музыкант әрі суретші Р. Тагор шығармашылығы тікелей байланысты. Ұлттық интеллигенция арасында ұлттық музыка мәдениетін зерттеу, мұралық еңбектерге арналған бүкіл Үнді музыкасын камтитын конференциялар өткізіліп, ән жинақтары, классикалық, тарихи және теориялық антологиялар шығарылады. Музыкалық оқу ағарту жүйелері бірізділікке түсіп, түрлі нота жазу, т.б. оқу формалары дамыды. 1928 жылы Мадраста Музыка академиясы, 1930 жылы Кералада Өнер орталығы, 1932 жылы халық өнерін сақтауға бағытталған Бенгал коғамы құрылды, 1901—1908 жылдары Лахорда Гандхарва Махавидьялай музыка институты, 1939 жыл Делиде осы атаумен жаңа институт ашылды, Музыка мәдениеті дамуына елеулі үлес қосқан Вишну Нарайяна Бхаткханда, Вишну Дигамбар Палускардың рөлі ерекше болды. 1947 жылы Үнді елі өз тәуелсіздігін алуымен музыкасы өнерінің дамуының жаңа кезеңі басталды. Сахна өнері де даму үстінде болып, Шила Ватстың "Құрғаған жер" атты спектаклі қайта қаралып, тәуелсіздік тұрғысынан өңделіп шығарылды. Сондай-ақ Гулам Хайдардың "Берілмеген Пенджаб" қойылымы, С.Шанкараның "Пойызы" Г. Д. Мадгулькараның "Рама туралы жыр", т.б. қайта жаңғырды. Сазгерлік және киномузыкасы саласында ұлттық музыкасы мен Батыс Еуропа музыкасы біріккен стиль орын алды. Осы бағытта А.Бисвaс, Х. Кумар, С. Чоудхури, Р.Бaрман, С.Бхaскар т.б. еселі еңбек етті. Музыка зерттеу саласына П.Самбамурти, P.Аяйнгaр, С.В.Айяр, С.Праджнананда өз үлестерін қосты. Классикалық жанрдағы орындаушы-музыканттар — К.С.Нарайянасвами, С.Балачандер, Вилайят Хан (виш), Рави Шанкар (ситар), Али Акбар Хан, Амджат Али Хан (сарод), Бисмилла Хан (шехнаи), Харипрасад Чаурасья, Рамана (сыбызғы), Л.Cубраманам, Т.Н.Кришнан (скрищ); әншілер — ағайынды Дагар, Кумар Гандхарва, Б.Чатурведи; әншілер Суббулакшими, Парвин Сұлтана, Шобха Гурти, т.б. болды. Бұл елде көптеген мектептері, колледждері, университеттердің музыка факультеттері мамандар даярласа, көптеген музыка әлемін зерттеуші, оны бағыттаушы мекемелер ерекше қызмет атқарып, форумдар, фестивальдар, т.б. өткізеді. Делидегі музыка, би және драма академияы (Сангит Натак академиясы), Бомбейдегі Ұлттық музыкалық орынду орталығы, Мадрастағы Музыка академиясы ұлт музыкасын насихаттауда, дамытуда ерекше орын алып отыр.

Дереккөздер

Өнер