Қойлықтың Ақша сарайы

Талғар шыңы

Жағатай мемлекетінің ірі саяси орталықтарының бірі ретінде Қойлықта теңге шығарылған. 1930 ж. Жетісуды зерттеу қоғамы Мемлекеттік Эрмитажға сый ретінде төмендегі мағынадағы қысқы хатпен қоса, күміс теңгелер көмбесін табыстаған: «Қоқандық күміс теңгелер (340 дана) Н.Антониев, Лепсі уездеріне таяу маңнан 1912 ж. суландыру арнасын тарту кезінде табылды». Көмбемен Эрмитаж қызметкері P.P. Фасмер (1888-1938) 1934 ж. ңаңтарына дейін, өзі түтқындалғанша шүғылданды. Көп жыл өткен соң, 2004 ж., көмбені П. Н. Петров тексерді.

Көмбе P.P. Фасмердің белгілерімен 55 қалтаға бөліп салынған (әрбір қалтадағы теңгенің бір жағынан болса да штемпельдік өзгешелігі бар). Теңгелер көмбесінің жалпы салмағы 588,33 г. Әрине, бұл теңгелер қоқандық чеканға жатпайды. Олардың ескі түрі XIII ғ. оймашылардың қолтаңбасын көрсетеді. Дирхемдерде не ақша сарайының атауы, не шебердің есімі, не мерзімі көрсетілмеген. Көмбе теңгелерінің жұтаң мәліметі бойынша мақсаттың іздену жүргізбейінше олардың шығарылған жері және уақыты туралы бірдеңе деу қиындау. Бұл туралы алғаш 1974 ж. Отырар түбінен табылған көмбе құрамында В. Н. Настич жазған болатын. Құрамының бірегейлігіне қарағанда, теңгелердің бұл тобы жерге хижраның VII ғ. 60-жылдарының бірінші жартысында көмілсе керек. Соңғы кезде осы көмбе теңгелерінің көпшілігі туралы жаңа мәліметтер белгілі бола бастады, кейбір ақша сарайлары (мысалы, Қарақорым, Куша т.б.) анықталды, бұл олардың соғылған жері мен көмбенің қалыптасу ерекшеліктері туралы түсініктерді елеулі түрде кеңейтеді. Бұл кешеннің тарих үшін маңыздылығы сонша, жаңа, бұдан да егжей-тегжейлі жарияланымды талап етеді. Отырар көмбесінің қалыптасуын шектейтін хронологиялық шектері Н. Антониев селосы маңынан табылған көмбенің қорға айналуы XIII ғ. бірінші жартысында, моңғол империясы кезеңінде болған деп пайымдауға мүмкіндік береді. Екінші жағынан, тұңғыш күміс теңгелерді империяда Үгедей хан тұсында (Алмалық - х. 628 ж., Еміл - х. 630 ж.кеш емес және Полат - х. 633 ж. кеш емес) соға бастаған (П. Н. Петровтың 2004-2005 жж. Синьцзян жиынтығындағы нумизматикалық материалдарды зерттеу нәтижесі бойынша) Қытай дереккөздерін зерттеу империяда дербес теңге соғуды ұйымдастыру үшін қажетті экономикалық шарттар мен бюрократтың аппарат тек Үгедей хандығы тұсында ғана қалыптасқанын дәлелдейді. Яғни зерттелудегі Антониев көмбесінің теңгелері хижраның 620-630 жж. басынан бұрын шығарылуы мүмкін емес. Олардың шығарылуы мүмкін болатын хронологиялық кезең шамамен 30-35 жылдың шамасы.

Іле өзені

Теңгелер дұрыс емес дөңгелек пішінді. Жиектерінің кесілуі байқалмаған. Дирхемдердің негізгі бөлігі жақсы сақталған, бірақ тұтыну барысында бетінен аздап тозудың ізі байқалатын теңгелер де бар. Теңгелердің беттерін оң (О.б.) және теріс (Т.б.) деп ажырату шартты сипат алады, себебі олардың әрқайсысындағы түсініктердің мағыналық мәні бірдей. Сондықтан түсінік басталатын жағы О.б. болып саналады.

Нефрит белдік

Алаңның орталығында - сыртқы жиек сызылғанда (белгіленгенде) циркульдің тұяғынан түскен нүктенің ізі. Тағы бір нүкте бірінші жолдың сөзінің соңғы әрпінің үстіне қойылған.

Отырар көмбесінде мұндай теңгелердің 11 данасы белгіленді. Тек Т. б. штемпель соғылған тағы 9 данасы екі жағынан (б нұсқасы) - көмбедегі осы тұрпатты дирхемдердің толық көлемін құрайды. Антонов көмбесінде б нұсқасының бірнеше данасы бар.

Эрмитажда сақталған кешен даналарының барлығында дерлік, мұражайдағы бір түгендеу кезінде теңге қорытпасы құрамын анықтау үшін жасалған, беткі қабатынан металл қырудың ізі бар. Таңбалау зерттеуінің сандық нәтижесі былайша: 960° - 317 дана; 875° - 1 дана; 800° -7 дана; 750° -3 дана; 700° - 1 дана. Әрине, өткен ғасырдың ортасында жасалған сынамалық талдау бүгін бізді толық қанағаттандыра алмайды, әйтсе де осы талдаудың мәліметтері дирхемдердің жоғары таңбалы күмістен (көмбе теңгелерінің есепке алынғанының 96,4% )соғылғанын растауға мүмкіндік береді. Теңгелердің тек бір бөлігі (3,6%) төмен таңбалы күміс қорытпасынан шығарылған.

Отырар көмбесінің 20 теңгесінің салмақтық сипаттамаларымен танысу параметрлік елеулі өзгерістерді - 0,92-ден 2,27 г дейін – байқауға мүмкіндік береді. Осы тұрпатты теңгелердің орташа салмағы 1,37 г құрайды.

Антонов көмбесінің теңгелері түгелдей 0,01 г дейінгі дәлдікпен талдамалық таразыларға өлшенді (нәтижелері қосымшада келтірілген). Осы мәліметтерді статистикалық өңдеулер (көмбе дирхемдері салмағын жиынтықты бөлудің талдамасы) салмақ мәні шәкіліндегі ең көп теңгенің жағдайын анықтауға және теңге соғудың ремедиумын бағалауға мүмкіндік берді.Талдау нәтижесінің дәлдігін есептеудің келесі параметрлері бойынша бағалауға болады:

Электр тостаған

Колмогоров өлшемі 0,1936691
Қалдық дисперсия 0,0690759
Түзету индексі 0,9995005.

Модальды салмағы 1,78 г шаманы құрайды, бұл көмбе теңгелері орташа салмағының мәніне өте жақын - 1,786 г. Әрине, 638-643 х. жж. Алмалық шекімесі ремедиумынан екі есе жоғары - 0,15-тен кем емес (артың - кем) мұндай технологиялық рұқсат ету Отырар көмбесінен шыққан 20 теңге мен талдау барысында алынған зерттелудегі көмбенің 329 теңгесінің орташа салмағын салыстыруға мүмкіндік бермейді.

Теңге диаметрі 15,2-20,7 мм шегінде ауытқиды. Диаметрдің ортаарифметикалық мәні - 17,4 мм.

Сонымен,бұрын х. 630-660 жж. белгіленген хронология шектеулер шамамен х. 630-640 жж. дейін тарыла түсуі мүмкін. Бұл туралы тағы бір жанама дерек бар. Билікке Меңгу хан келісімен х. 640 ж. бірқатар сарайлардың (Алмалықтық ұсақ фракциялары, Емілдің, Полаттың, Қараңорымның, Бұлғардың дирхемдеріне) күміс теңгелеріне оның таңбасы қойыла бастады. Бұл даналарда таңба жоқ. Сондықтан олардың Меңгу патшалығына дейін соғылу ықтималдығы артады.

Қазбадан табылған теңгелер

Бұл ақша өнімінің таралу аймағын анықтау маңызды. Отырар көмбесі бұл жағдайда көмектесе алмайды, себебі олар анонимді дирхемдер соғылған болжалды тан 15- 20 жыл шамасында кейін жасырылған. Ол тек моңғол империясында соғылған барлық күміс дирхемдердің үзақ айналыста болған дерегін растайды. Бұл теңгелер Мас'удбектің реформасынан кейін де қолданылуын тоқтатқан жоқ.

Бұған, қорлану уақыты х. 707 ж. ерте емес (Алмалық қалашығы теңгелеріндегі кіші уақыт), Полаттан табылған екі көмбе дәлел болады Үрімші қаласындағы жекеменшік жиынтыңтардан П. Н. Петров тексерген). Бұл кешендерде 630, 633, 635, 643, 644, 647 және одан кейінгі жылдары Синьцзянның бірнеше ақша сарайларында соғылған дирхемдер көптен саналады. Сонымен қатар, синьцзяндық көмбе жергілікті ақша сарайларының ерте өнімдерінің жергілікті айналыста болғанын көрсетеді. Зерттелуші теңгенің тұрпаты Шығыс Түркістан мен Қашқариядағы нумизматикалық жаңалықтар арасынан не әдеби мәліметтерден, не коллекционерлер сөздерінен таныс емес (олар мұндай тұрпатты теңгелерді ешқашан көрмеген). Олар Шу және Талас алқаптарынан, Мауераннахрдың тарихи облыстарынан және Хорезмнен табылған бұйымдар арасынан да кездеспеген. 1990-шы жж. ортасында Мәскеуде коллекционерлер арасында осындай 20-30 шамалы теңгенің көмбесі тарлған. Оның дәл табылған орны белгісіз болып қалды, әйтсе де оның Жетісудан таралғанын анықтау мүмкін болды. 2005 ж. археологиялық жұмыс барысында Антоновка қалашығында, ауылдың маңынан, екі теңге табылған, оның біреуі - күміс дирхем, - осында қарастырылған тұрпат, ал екіншісі кейпі дирхемге ұқсас мыс. Мыс теңге бетінің питтингілік мүжілумен зақымдалғанына қарамастан, барлық түсініктер қиындықсыз оқылады.

Осылайша, танымал күміс дирхемдердің іс жүзінде барлығы Антонов қалашығының төңірегінен табылуда. Осы кейіптегі мыс теңге де оның нақ осы қалашықтың аумағында соғылғанын растайды, себебі XIII ғ. мыс теңге жергілікті базардан (қаланың және оның округінен) тысқары шығарылмаған. Жетісудағы моңғол қожалығы кезеңінде саяхатшылар мен жылнамашылардың көпшілігіне жақсы танымал, өз теңгесін соға алатын жалғыз ірі қала Қойлық болатын. Сөйтіп, барлық жинақталған нумизматикалық материал да Қойлықта, шамасы, х.630-640 жж. күміс және мыс теңге шығарған ақша сарайы жұмыс істегенін растайды. Бұл жерде алтын теңге соғылу ықтималдығы да теріске шығарылмайды.