Аққұйрықты субүркіт

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Аққұйрықты субүркіт

Амандық күйі

Least Concern (IUCN3.1) [1]
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар
Жамағаты: Хордалылар
Табы: Құстар
Сабы: Сұңқартәрізділер
(немесе Қаршығатәрізділер, q.v.)

Тұқымдасы: Қаршыға тұқымдасы
Тегі: Haliaeetus
Түрі: H. albicilla
Екі-есімді атауы
Haliaeetus albicilla
(Карл Линней, 1758)
Light Green: nesting area Blue: wintering area Dark Green: all-year
Light Green: nesting area
Blue: wintering area
Dark Green: all-year
Синонимдері

Falco albicilla Linnaeus, 1758
Haliaeetus albicilla albicilla
Haliaeetus albicilla groenlandicus

Аққұйрықты субүркіт (лат. Haliaeetus albicilla) — сұңқартәрізділер отрядының қаршыға тұқымдасына жататын жыртқыш құс.[2]


Қазақстанның Атырау, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарындағы жағалаулары тік жарлы, құзды өзендер бойында қалың тоғайларын, қамысты үлкен су қоймаларын мекендейді. Ұябасары қанатының ұзындығы 64-72 см, салмағы 4,9-6,7 кг болса, қоразының денесі кіші, қанатының ұзындығы 57-63 см, салмағы 3,1-3,8 кг ғана жетеді. Олардың арқасы сұр түсті, басы мен мойны, бауыры ақшылдау келеді. Кезқұйрықты субүркіттен ерекшелігі ересектерінің құйрығы шымқай ақ болады. Аққұйрықты субүркіт- отырықшы құс. Ұясын ағаш басына салып, оны бірнеше жыл пайдаланады. Жұбы жазылмай наурызда 1-3 жұмыртқа салады. Оны ұябасары 30-40 күндей шайқайды. Балапандары ұядан 2 айдан кейін ұшып шығады.[3] Аққұйрықты субүркіт — үйректермен, қасқалдақтармен, қырғауылдармен, балықтармен, ондатрлармен, ал Каспий теңізінде итбалықтың күшіктерімен қоректенеді. Саны аз, сирек кездесетін жыртқыш құс болғандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).[2]

Статусы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

2-ші санат. Саны азайып келе жатқан сирек кездесетін құс. КСРО Қызыл кітабына (1984) енгізілген.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Евразияда кең тараған құс, әлемдік фаунадағы субүркіттердің сегіз түрінің және Қазақстан фаунасындағы екі түрдің бірі.

Таралуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Евразияның солтүстік жартысы – оңтүстікте Орта Азия мен Моңғолияға дейін кездеседі. XX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның көптеген суқоймаларында ол кәдімгідей болған [4], бірақ соңғы 30-40 жылда бірқатар жерлерде кездесуін тоқтатты. 80-90-шы жылдары Еділ өзенінің атырабының қазақстандық бөлігінде, Көшімде (Еділ-Жайық су айрығы), Жайық өзенінің жайылмасында, Қостанай облысының көлдерінде, Сырдария өзенінің аңғарында, Балқаш-Алакөл ойпатында және республикамыздың шығысында (Зайсан көлінде, Қара Ертіс өзенінде, Марқакөлде, Павлодар Ертісінің өңірінде) ұялады. Каспий, Еділ-Жайық су айрығында, Жайық, Сырдария, Шу, Іле өзендерінің жайылмаларында, сирек – Зайсан көлінде қыстайды.

Мекендейтін жерлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Балыққа және су құстарына бай, жағалауларында көктерек-тал (Жайық, Ертіс өзендері), қарағай (Науырызым), балқарағай (Марқакөл) қамыс пен тоғай (Қазақстанның оңтүстігі) өскен суқоймаларының жайылмалары.

Саны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Өткенде кәдімгідей, әсіресе Іле өзенінің төменгі сағасында, болған [4]. Қазір Қазақстанда 120-130 жұп, соның ішінде Жайықтың жайылмалары мен Бітік суқоймасында 25-30 [5], Іле өзенінің су алаптарында – 25-30, Балқаш көлінде – 10-ға жуық [6], Алакөлде – 5-6 [7][8], Зайсан қазаншұңқырында – 8-10 [6], Марқакөлде – 1-4 [9][10], Павлодар мен Ертіс қалаларының арасында – 10, Науырызым көлінде – 7-10 жұп [6] ұялайды. Кейбір аудандарда (Жайық, Іле өзендері, Марқакөл көлі) саны қалпына келе жатқаны байқалады. Солтүстік Каспий өңірінде 800-1000 аққұйрық субүркіті қыстайды.

Негізгі әсер ететін факторлар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ұяларын бұзу және жою, мазалау факторы, шақыртқы маңындағы қақпанға түсу, өрт кезінде ұяларының жойылуы. Суқоймаларының жағалауларын шаруашылық мақсатта игеру, қоректің жетіспеуі.

Биологиялық ерекшеліктері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Оңтүстікте отырықшы құс. Солтүстік облыстардан қыстау үшін ұшып кетеді [4]. Іле өзенінің атырабында ақпанның үшінші онкүндігінде, басқа жерлерде – сәуірде жұмыртқалайды [4][11]. Ұяда 1-4, жиі 2-3 жұмыртқа болады. 35-40 тәулік шайқайды [9][12]. Балапандары 70-75 күнде ұясынан ұшады, оңтүстікте – маусымның ортасында, басқа жерлерде – шілде де қанатына қонады [4].

Қолда өсіру[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1987 жылдан бері Алматы хайуанаттар паркінде көбеюде.

Қабылданған қорғау шаралары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Марқакөл, Науырызым және Алакөл қорықтарында, сол сияқты Алтынемел ұлттық паркінде қорғалады.

Қажетті қорғау шаралары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Балқаш өңірі, Алакөл және Торғай қорықтарын құру. Түрлерді қорғау қажеттілігі жайында жергілікті тұрғындар арасына үгіт-насихат жүргізу.

Зерттеу жөніндегі ұсыныстар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ұялайтын жерлеріне кадастр жасау. Өнімділігін, өлім-жітімге ұшырауын, шектеуші факторларын зерттеу. Қыста қосымша қоректендіру және жасанды ұяға шақыру жайында эксперименттер жүргізу. Қолда өсірілген балапандарды табиғатқа қайта жіберу әдістерін дайындау.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. IUCN redlist
  2. a b Жетісу. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3
  3. Маңғыстау энциклопедиясы, Алматы, 1997;
  4. a b c d e Корелов, 1962
  5. П. В. Дебело, В. Л. Шевченко, личн. сообщ
  6. a b c Наши данные
  7. Грачев, Анненков, Филатов
  8. Березовиков, 2004
  9. a b Березовиков, Зинченко, 1987
  10. С. В. Стариков, личн. сообщ
  11. Грачев, 1976
  12. Е. А. Брагин, личн. сообщ