Адам құқылары мен бостандықтары

Адам құқылары мен бостандықтары - жеке адамның дүние жүзі қоғамдастығы мойындап, халықаралық-құқықтық құжаттарда бекітілген, әлеуметтік және құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етілген, ешкім шек қоймайтын немесе тыйым сала алмайтын құқылары мен бостандықтары. Адамның белгілі бір игіліктерді иеленуін қамтамасыз ететін, өз қалауынша іс істеуіне мүмкіндік беретін мемлекет пен бұқара арақатынасының принциптері адам құқылары мен бостандықтарына жатады. Адамзат қоғамында бұл мәселеге өте ерте кезден назар аударылған. Мысалы, Аристотель адам құқыларын “т а б и ғ и” және “ш а р т т ы қ ұ қ ы л а р” деп екіге бөледі. Адам құқыларын мемлекет орнатқан шартты құқылардан жоғары қояды. Бірақ, адамзат қоғамы дамуының одан кейінгі дәуірінде, яки орта ғасырда адам құқылары мен бостандықтары мүлде басқаша, яғни, билеуші топтың жасаған рақымы, шапағат-ырқы түрінде түсіндірілді. Өндірістік қарым-қатынастардың өркендеп, даму сатысында дүниеге келген либерализм өкілдері — Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Л.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, И.Кант, Т.Джефферсон, Т.Пейн және т.б. ойшылдар адам құқылары мен бостандықтарының басты қағидаларын айқындап берді. Олардың ең құндылары: барлық адамның еркін де бақытты, қауіпсіз өмір сүруге, жеке меншік иеленуге тең құқы барлығы, өкімет билігінің қайнар көзі — халық екендігі, барлық мемл. билік халық мүддесіне жұмыс істеуге тиістігі, өкіметтің заң шығарушы, атқарушы, соттық биліктерге тармақталуға тиістігі. Кейін бұл қағидалар АҚШ-тың Тәуелсіздік декларациясына (1776 жылы, 4 шілде) арнайы бап болып еніп, одан әрі АҚШ Конституциясы мен Құқықтар туралы биллінде дамытылды. Орындалу, іске асырылу ортасына қарай адам құқылары мен бостандықтары а з а м а т т ы қ, с а я с и, э к о н., ә л е у м. және м ә д е н и қ ұ қ ы қ т а р мен б о с т а н д ы қ т а р болып бөлінеді. Саяси және азаматтық құқықтардың қазіргі тұжырымдамалары БҰҰ Бас Ассамблеясының Адам құқыларының жалпыға бірдей Декларациясында (1948 жылы, 10 желтоқсан) баяндалған. Адам құқылары мен бостандықтары ҚР Конституциясында: “1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқылары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі; 2. Адам құқылары мен бостандықтары әркімге тумасынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады” (12-бап ) деп көрсетілген.