Аса (өзен): Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш clean up, replaced: Пайдаланылған әдебиет → Дереккөздер using AWB
Өңдеу түйіні жоқ
29-жол: 29-жол:
|ортаққордағы санаты =
|ортаққордағы санаты =
}}
}}
{{Өзен
|атауы =Ақсу
|шынайы атауы =
|сурет =
|сурет ені =
|сурет атауы =
|карта =
|карта ені =
|карта атауы =
|ұзындығы = 82
|су алабының ауданы = 1220
|су алабы =
|өзендердің су алабы =
|су шығыны =
|өлшеу орны =
|бастауы = [[Жарлыкөл]] өзені
|бастауының орны =
|бастауының биіктігі =
|s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec =
|s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec =
|сағасы = [[Алтынсор]] көлі
|сағасының орны =
|сағасының биіктігі =
|m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec =
|m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec =
|еңістігі =
|ел = {{KZ}}
|аймақ =[[Ақмола облысы]] [[Ақкөл ауданы]]
|ортаққордағы санаты =
}}

== Географиялық орны ==
'''Аса''' – [[Жамбыл облысы]] [[Талас ауданы|Талас]], [[Сарысу ауданы|Сарысу]], [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл]] аудандарының жерімен өтетін өзен, Таластың сол саласы. Ұзындығы 253 км, [[Су алаптары|су жиналатын алабы]] 6670 км².
'''Аса''' – [[Жамбыл облысы]] [[Талас ауданы|Талас]], [[Сарысу ауданы|Сарысу]], [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл]] аудандарының жерімен өтетін өзен, Таластың сол саласы. Ұзындығы 253 км, [[Су алаптары|су жиналатын алабы]] 6670 км².


==Бастауы ==
Аса [[Қаратау]]дың оңтүстік-шығыс беткейінен басталатын [[Теріс (өзен)|Теріс]] және Күркіреу өзендерінің қосылуынан құралады. Арнасы жоғарғы ағысында тар, тік жарлы, орта ағысында [[Билікөл]], [[Ақкөл (Жамбыл облысы)|Ақкөл]] көлдері арқылы ағып өтеді. Кей жылдары Талас өзеніне құяр жерінде [[құм]]ға сіңіп кетеді. Жылдық орташа су ағымы 10,4 м³/с. [[Желтоқсан]]ның басында суы қатып, ақпанның аяғында мұзы ериді. Аса өзенінің қызылша плантациялары мен бау-бақша, егінді суғаруда маңызы зор.<ref name=source1>Қазақ энциклопедиясы I том</ref>
Аса [[Қаратау]]дың оңтүстік-шығыс беткейінен басталатын [[Теріс (өзен)|Теріс]] және Күркіреу өзендерінің қосылуынан құралады. Арнасы жоғарғы ағысында тар, тік жарлы, орта ағысында [[Билікөл]], [[Ақкөл (Жамбыл облысы)|Ақкөл]] көлдері арқылы ағып өтеді. Кей жылдары Талас өзеніне құяр жерінде [[құм]]ға сіңіп кетеді.

== Гидрологиясы ==
Жылдық орташа су ағымы 10,4 м³/с. [[Желтоқсан]]ның басында суы қатып, ақпанның аяғында мұзы ериді. Аса өзенінің қызылша плантациялары мен бау-бақша, егінді суғаруда маңызы зор.<ref name=source1>Қазақ энциклопедиясы I том</ref>


Оның кішігірім 30-ға жуық саласы бар. Жуалы ауданының жерінде ол [[Шақпақ өзені|Шақпақ]], Теріс, Ақсай, Көксай, [[Күркіреусу өзені|Күркіреусу]] өзендері қосылған соң Аса өзені аталады. Асаның әсіресе Күркіреусу өзенімен қосылған тұсы таулы аңғармен өтеді, ағысы өте жылдам.
Оның кішігірім 30-ға жуық саласы бар. Жуалы ауданының жерінде ол [[Шақпақ өзені|Шақпақ]], Теріс, Ақсай, Көксай, [[Күркіреусу өзені|Күркіреусу]] өзендері қосылған соң Аса өзені аталады. Асаның әсіресе Күркіреусу өзенімен қосылған тұсы таулы аңғармен өтеді, ағысы өте жылдам.


[[Қаратөбе ауылдық округі (Жамбыл ауданы)|Қаратөбе ауылдық округі]] маңында "Айырма" аталып, "Үлкен Аса" және "Кіші Аса" болып екіге бөлінеді. [[Өрнек ауылдық округі (Жамбыл ауданы)|Өрнек ауылдық округі]] маңында екеуі бір арнаға қосылып "Құйған" атанады. [[Билікөл]] ауылы маңында тоғыз тарауға бөлініп, "Тоғызтарау" аталады. Сонымен қатар одан Қуат каналы бөлініп ағып өтеді.
[[Қаратөбе ауылдық округі (Жамбыл ауданы)|Қаратөбе ауылдық округі]] маңында "Айырма" аталып, "Үлкен Аса" және "Кіші Аса" болып екіге бөлінеді. [[Өрнек ауылдық округі (Жамбыл ауданы)|Өрнек ауылдық округі]] маңында екеуі бір арнаға қосылып "Құйған" атанады. [[Билікөл]] ауылы маңында тоғыз тарауға бөлініп, "Тоғызтарау" аталады. Сонымен қатар одан Қуат каналы бөлініп ағып өтеді.

Жамбыл ауданының жерінде Аса өзені Ақкөл ауылының шығыс жағынан ағып өтеді.
Жамбыл ауданының жерінде Аса өзені Ақкөл ауылының шығыс жағынан ағып өтеді.

==Атау тарихы==
==Атау тарихы==
Өзеннің "Аса" деп аталуына байланысты ел аузында мынандай аңыз айтылады: "Тараздың жас батыры [[Қарахан кесенесі|Қарахан]]<nowiki/>ға ғашық болған [[Айша бибі]] сұлу сүйгеніне келе жатқан жолында, осы өзеннің жағасында Айшаны улы жылан шағып өлтіреді. Қос ғашық арманына жете алмай, қыз өзеннен аса алмай көз жұмады. Сондықтан жұрт өзенді "Аса алмаған" деп атап, кейіннен "Аса" атап кеткен дейді.
Өзеннің "Аса" деп аталуына байланысты ел аузында мынандай аңыз айтылады: "Тараздың жас батыры [[Қарахан кесенесі|Қарахан]]<nowiki/> ғашық болған [[Айша бибі]] сұлу сүйгеніне келе жатқан жолында, осы өзеннің жағасында Айшаны улы жылан шағып өлтіреді. Қос ғашық арманына жете алмай, қыз өзеннен аса алмай көз жұмады. Сондықтан жұрт өзенді "Аса алмаған" деп атап, кейіннен "Аса" атап кеткен дейді.


Ал, енді [[Геродот]]тың дерегі бойынша, қазақ даласын мекендеген сақ тайпасының ең үлкені Асы "Ассақтар" атымен байланысты. Асылар батысында Кіші Қаратау арқылы шектелсе, шығысында Талас, Шу, Іле, Тарбағатай мен Алтай аралығына дейін мекендеген, негізгі ата-мекені Жетісу болған. Тарихшы У.[[Шалекенов Уахит Хамзаұлы|Шалекенов]] Асылардың Тұйық, Жайсан, Шатырқұл кен орындарын игергенін жазса, Ә.[[Марғұлан, Әлкей Хақанұлы|Марғұлан]] Асылардың Сарыарқадағы көптеген мәдение ескерткіштерін ашып берді. "Ассақтар, яғни асы тайпасы б.д.д. 5-6 ғасырда құрылған Ұлы жүз отанының бірі болып, Үйсін мемлекетінің құрамына енген. Б.д.д. 2-ғасырда грек-бактриялықтарды тас-талқан етіп жеңген Үйсін мемлекетінің Асы, Арыс тайпаларыныан жасақталған жауынгерлер еді"- деп жазады Ю.Зуев.
Ал, енді [[Геродот]]тың дерегі бойынша, қазақ даласын мекендеген сақ тайпасының ең үлкені Асы "Ассақтар" атымен байланысты. Асылар батысында Кіші Қаратау арқылы шектелсе, шығысында Талас, Шу, Іле, Тарбағатай мен Алтай аралығына дейін мекендеген, негізгі ата-мекені Жетісу болған. Тарихшы У.[[Шалекенов Уахит Хамзаұлы|Шалекенов]] Асылардың Тұйық, Жайсан, Шатырқұл кен орындарын игергенін жазса, Ә.[[Марғұлан, Әлкей Хақанұлы|Марғұлан]] Асылардың Сарыарқадағы көптеген мәдение ескерткіштерін ашып берді. "Ассақтар, яғни асы тайпасы б.д.д. 5-6 ғасырда құрылған Ұлы жүз отанының бірі болып, Үйсін мемлекетінің құрамына енген. Б.д.д. 2-ғасырда грек-бактриялықтарды тас-талқан етіп жеңген Үйсін мемлекетінің Асы, Арыс тайпаларыныан жасақталған жауынгерлер еді"- деп жазады Ю.Зуев.

11:08, 2015 ж. ақпанның 23 кезіндегі нұсқа

Аса
Сипаттамасы
Ұзындығы 253 км
Су алабының
ауданы 		6670 км²
Су шығыны 10,4 м³/с
Су ағысы
Бастауы Теріс және Күркіреу өзендерінің қосылуынан
Сағасы
Орналасуы
Ел Қазақстан, Қырғызстан
Аймақ Жамбыл облысы
Ақсу
Сипаттамасы
Ұзындығы 82 км
Су алабының
ауданы 		1220 км²
Су ағысы
Бастауы Жарлыкөл өзені
Сағасы Алтынсор көлі
Орналасуы
Ел  Қазақстан
Аймақ Ақмола облысы Ақкөл ауданы

Географиялық орны

Аса – Жамбыл облысы Талас, Сарысу, Жамбыл аудандарының жерімен өтетін өзен, Таластың сол саласы. Ұзындығы 253 км, су жиналатын алабы 6670 км².

Бастауы

Аса Қаратаудың оңтүстік-шығыс беткейінен басталатын Теріс және Күркіреу өзендерінің қосылуынан құралады. Арнасы жоғарғы ағысында тар, тік жарлы, орта ағысында Билікөл, Ақкөл көлдері арқылы ағып өтеді. Кей жылдары Талас өзеніне құяр жерінде құмға сіңіп кетеді.

Гидрологиясы

Жылдық орташа су ағымы 10,4 м³/с. Желтоқсанның басында суы қатып, ақпанның аяғында мұзы ериді. Аса өзенінің қызылша плантациялары мен бау-бақша, егінді суғаруда маңызы зор.[1]

Оның кішігірім 30-ға жуық саласы бар. Жуалы ауданының жерінде ол Шақпақ, Теріс, Ақсай, Көксай, Күркіреусу өзендері қосылған соң Аса өзені аталады. Асаның әсіресе Күркіреусу өзенімен қосылған тұсы таулы аңғармен өтеді, ағысы өте жылдам.

Қаратөбе ауылдық округі маңында "Айырма" аталып, "Үлкен Аса" және "Кіші Аса" болып екіге бөлінеді. Өрнек ауылдық округі маңында екеуі бір арнаға қосылып "Құйған" атанады. Билікөл ауылы маңында тоғыз тарауға бөлініп, "Тоғызтарау" аталады. Сонымен қатар одан Қуат каналы бөлініп ағып өтеді. Жамбыл ауданының жерінде Аса өзені Ақкөл ауылының шығыс жағынан ағып өтеді.

Атау тарихы

Өзеннің "Аса" деп аталуына байланысты ел аузында мынандай аңыз айтылады: "Тараздың жас батыры Қарахан ғашық болған Айша бибі сұлу сүйгеніне келе жатқан жолында, осы өзеннің жағасында Айшаны улы жылан шағып өлтіреді. Қос ғашық арманына жете алмай, қыз өзеннен аса алмай көз жұмады. Сондықтан жұрт өзенді "Аса алмаған" деп атап, кейіннен "Аса" атап кеткен дейді.

Ал, енді Геродоттың дерегі бойынша, қазақ даласын мекендеген сақ тайпасының ең үлкені Асы "Ассақтар" атымен байланысты. Асылар батысында Кіші Қаратау арқылы шектелсе, шығысында Талас, Шу, Іле, Тарбағатай мен Алтай аралығына дейін мекендеген, негізгі ата-мекені Жетісу болған. Тарихшы У.Шалекенов Асылардың Тұйық, Жайсан, Шатырқұл кен орындарын игергенін жазса, Ә.Марғұлан Асылардың Сарыарқадағы көптеген мәдение ескерткіштерін ашып берді. "Ассақтар, яғни асы тайпасы б.д.д. 5-6 ғасырда құрылған Ұлы жүз отанының бірі болып, Үйсін мемлекетінің құрамына енген. Б.д.д. 2-ғасырда грек-бактриялықтарды тас-талқан етіп жеңген Үйсін мемлекетінің Асы, Арыс тайпаларыныан жасақталған жауынгерлер еді"- деп жазады Ю.Зуев.

Қысқасы, Аса өзенінің тарихы осы аймақты мекендеген Сақ тайпасының атымен аталғаны даусыз. Бүгінде Жамбыл ауданының орталығы, темір жол бекеті, бірқатар елді мекендер осы Асы тайпасының атымен аталады.[2]

Сыртқы сілтемелер

Дереккөздер

  1. ↑ Қазақ энциклопедиясы I том
  2. ↑ Жамбыл облысының топномикалық атауларының анықтамалығы
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Аса_(өзен)&oldid=2230928» бетінен алынған