Ағын

Ағын – табиғаттағы су айналымы процесінің нәтижесінде судың жер бетімен және оның астымен ағуы. Беткі және жер асты ағыны болып екіге бөлінеді:
Беткі ағын өз алдына беткейлік және арналық болып ажыратылады. Ағын мөлшері және режимі жауын-шашын мен булану мөлшеріне, ауа температурасы, жер бедері, геологиялық құрылысы, топырақ пен өсімдік сипатына байланысты қалыптасады.[1]
Ағынның келесі екі мағысы бар:
- өзендегі немесе өзге де су арналарындағы сумассасының көлденең кеңістікті түгел қамтитын қозғалысы;
- жалпы қозғалысты бейнелейтін түсінік (мысалы, су ағыны, ауа ағыны, т.б.)
Ағын аймақтың климат жағдайына тәуелді. Ағынның жалпы шамасы – су шығымы, ағын модулі, ағын коэффициенті және ағын су қабатының қалыңдығы деп аталатын элементтер арқылы анықталады.
Су шығымы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Белгілі бір уақыт ішінде арнамен ағып өтетін ағын мөлшері (м³/с не л/с-пен өлшенеді).
Ағын модулі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Cу жиналатын алаптың 1 км2 жерінен 1 с-та жиналатын ағын көлеміне .
Ағын модулі (лат. тосіиіиз - өлшем) - су жиналу аудан бірлігінен уақыт бірлігі ішінде өтетін ағынның көлемі. Су шығынын су жиналу ауданына болу арқылы есептеледі; әдетте л/с кмг немесе м/с кмг-мен өлшенеді. Ағын модулі кез келген кезең үшін: 1) өзен ағынының жалпы жиынтығына; 2) беткі ағынға; 3) жер асты ағынына; 4) ең аз немесе ең көп ағынға қатысты есептеледі.
Ағын коэффициенті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жалпы жауын-шашынның ағынға айналған бөлігін көрсететін проценттік шама.
Ағын су қабатының қалыңдығы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағын коэффициентінің мм-мен не см-мен өлшенген қалыңдығы. Қазақстанның ішкі, өзіндік Ағынның көлемі 59 км3.
Ағын нормасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Көп жылдық кезендегі ағын шамасының орташа мәні. Ағынның жылдық, айлық шамаларының орташа арифметикалық мәні (жылдық, айлық ағын нормасы) ретінде есептеледі.
Ағын су
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1) анық көрінетін екі бірдей жаға арасындағы арнамен (өзеннің, өзеншенің) немесе ойпаң жермен еңіс бағытта тұрақты және уақытша ағып өтетін табиғи су ағыны; 2) табиғи және жасанды ағын сулардың жалпы аталуы.
Ағынды пайдаланудың коэффициенті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Су қоймадан тұтынушыларға жеткізілетін жылдық орташа су көлемінің (Ж) өзеннің қалыпты ағынының көлеміне (V) катынасы: у = IV/ У0
Ағынның жыл бойғы бөлінісі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағынның жыл бөліктері (маусымдар, айлар, онкүндіктер) бойынша бөлінуі; әдетте, ол жылдық ағын мөлшерінен үлес немесе пайыз есебімен анықталады.
Ағынның көп жылдық тербелістері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Көп жылдық кезең ішінде өзен сулылығының көп жылдық, орташа шамасынан едәуір ауытқуына сәйкес өзгеруі. Олар өзеннің көп сулы және аз сулы циклдерінің ауысымы түрінде байқалады.
Ағынсыз алаң
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Өзен мен көлдің су жинау алабындағы беткі ағын суы жок аумақ.
Ағынсыз алап
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағынсыз атыраптарда тараған өзен мен көл алаптары (мысалы, Арал—Каспий ағынсыз атырабында орналасқан Еділ, Жайық, Әмудария мен Сырдария өзендерінің алаптары).
Ағынсыз атырап
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Өзен жүйелері арқылы мұхитпен байланысы жоқ материктік ішкі ағынсыз атырап. Мұнда өзендер мұхиттармен байланыспайтын теңіздер мен көлдерге құяды немесе қуаң зоналардағы құмдарға келіп жоғалады. Ағынсыз атыраптың аумағы жағынан ең ірісі — Еділ, Жайық, Әмудария мен Сырдария өзендері құятын Каспий—Арал атырабы.
Ағынсыз көлдер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дала мен шөлейт зоналардың (Қазақстанның) және мәңгі тоңды аймақтардың (Батыс Сібір мен Саха Республикасының) ағынсыз атыраптарында тараған немесе жер асты суы көрші су жиналу атырабына етпейтін көлдер.[2]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ "Қазақ Энциклопедиясы"
- ↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
![]() | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
![]() |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |