Ақыл

Ақыл - бұл ойлау, тану, түсіну, түйсіну, есте сақтау, жалпылау, қиялдау, бағалау, шешім қабылдау және ерікті іс-әрекеттерді жүзеге асыру қабілеттерінің жиынтығы.^[1] Ол түйсікпен, эмоциялық үрдістермен, түсінумен, жадымен, қалаулармен, жеке ерекшеліктер мен мотивтермен, сондай-ақ бейсаналықпен анықталады.

Психикалық құбылыстардың жиынтығы бола тұра, ол арқылы жеке адам сыртқы және ішкі жағдайларды сезінетін саналы үрдістерді де, индивидке еркінен немесе біліктілігінен тыс әсер ете алатын бейсаналық үрдістерді де қамтиды. Дәстүрлі түрде, сананы жеке, өз алдына өмір сүре алатын дербес құрылым ретінде қабылдаса, қазіргі заманғы көзқараста ол көбінесе материалдық объектілердің қабілеті ретінде қарастырылады. Сана адам өмірінің көптеген аспектілерінде орталық рөл атқарады, бірақ оның нақты табиғаты жөнінде пікірталастар бар. Кейбір сипаттамалар сананың ішкі жақтарына назар аударып, оны жеке және ақпаратты өзгертетін жүйе деп түсіндіреді. Басқалары оның сыртқы мінез-құлықпен байланысына мән беріп, психикалық құбылыстарды байқалатын әрекеттерге деген бейімділік ретінде қарастырады.^[2]^[3]

Ақыл-дене мәселесі - материя мен ақыл-ойдың байланысын түсіндіру мәселесі. 20 ғасырдан бері басым философиялық ұстаным физикализм болды, ол бәрі материалдық, яғни ақыл-ой кейбір материалдық объектілердің белгілі бір аспектілері немесе ерекшеліктері болып табылады. Ақыл-ойдың эволюциялық тарихы мидың қалыптасуына әкелген жүйке жүйесінің дамуымен байланысты. Ми күрделене түскен сайын, психикалық функциялардың саны мен сыйымдылығы белгілі бір психикалық функцияларға арналған ми аймақтарымен өсті. Адамның жеке ақыл-ойы да тәжірибеден үйреніп, қартаю үрдісінде психологиялық кезеңдерден өткен сайын дамиды. Кейбір адамдар психикалық ауытқулардан зардап шегеді, олар үшін белгілі бір психикалық қабілеттер қажет болғандай жұмыс істемеуіне алып келеді.^[4]

Адамдарға жатпайтын жануарлардың ақыл-ойының қандай да бір түрі бар екендігі кеңінен мойындалған, бірақ бұл қай жануарларға қатысты екендігі даулы мәселе болып қала береді. Жасанды ақыл-ой тақырыбы теоретиктермен компьютерлерді пайдалану арқылы оларды жасау мүмкіндігі мен салдарын талқылай отырып, ұқсас қиындықтарды тудырады.^[5]

Ақыл-ойды зерттейтін зерттеудің негізгі салаларына психология, неврология, когнитивті ғылым және философия жатады. Олар ақыл-ойдың әртүрлі аспектілеріне назар аударады және эмпирикалық бақылау мен нейробейнелеуден бастап тұжырымдамалық талдау мен ойлау эксперименттеріне дейін әртүрлі зерттеу әдістерін қолданады. Ақыл эпистемология, антропология, дін және білім сияқты көптеген басқа салаларға да байланысты.

Ақыл ұғымы философияда көп мағыналы,^[6] ол сондай-ақ экономика, әлеуметтану, психология, эволюциялық биология, ойын теориясы және саясаттану секілді әртүрлі салаларда арнайы мағыналарға ие.

Ежелгі ойшылдар еңбектерінде ақылдың екі деңгейі болатыны айтылады. Ол — пайым және парасат. ^[7]

Пайым — ақылдың табиғи күші, ол әрбір адамға тән. Есі дұрыс әрбір адамның тіршілік дағдыларын қай дәрежеде меңгергендігіне байланысты ойлау жүйесінің ең төменгі буыны.
Парасат — ойдың мүлдем жаңа таным-білімдерді қорыта алатын және шындықтың аса терең мәнін танып біле алатын жоғары жасампаздық қабілеті.

Философияның тарихында ақылдың осы екі деңгейін зерттеуге неміс философы Кант зор үлес қосты. Ол ойлау жүйесінің үш қасиетін бөліп атайды:

жалпыны тану қабілеті (тіршілік ережелерін белгілеуі немесе ұғып алуы) — пайымдылығы;
ерекшені жалпымен байланыстыруы (яғни жеке жағдайларды жалпының ерекшелігіне ендіруі) — тұжырымдау қабілеті;
ерекшені жалпы арқылы анықтау қабілеті (яғни принциптерді шығару қабілеті) — парасаттылығы.

Интеллектуалдық таным қабілеті әр адамда әртүрлі, тіпті бір адамның өзінің түрлі өмір кезеңдерінде ол бірдей болмайды. Ойлау қабілетін дамыту, тәрбиелеу керек. Адам танымының табиғи прогресі туралы айта келіп Кант алдымен ақыл дамитынын: тәжірибенің негізінде ой айқын тұжырымдарға, сонан соң тұжырымдар көмегімен ұғымдарға жететінін, содан кейін бұл ұғымдардың негіздері және себеп-салдарлары ақылмен танылып, ең соңында ғылыми жүйеге келтірілетінін дәлелдейді. Сондықтан ақыл беру де (жас жеткіншектерге) дәл сол жолмен жүруге тиіс. Оқытушы да өз тыңдаушысынан алдымен пайымдай алуды, сонан соң ақылдылықты, ең ақырында ғалымдық қасиеттерді күтуі керек.

Ақыл-ой дамуының ең жоғарғы дәрежесі — даналық (өмірлік тәжірибеге сүйенетін терең ақыл). Адамның кейбір интеллектуалдық қызметтерін “жасанды интеллектіге” беру — компьютерлерді кеңінен қолдану да ақыл-ой қабілеттерін ары қарай жетілдіреді.

Дереккөздер

↑ Mind Encyclopædia Britannica.
↑ American Psychological Association (2018i). https://dictionary.apa.org/mind APA Dictionary of Psychology. American Psychological Association.
↑ Kim, Jaegwon (2011). Philosophy of Mind (3rd ed.). Westview Press. ISBN 978-0-8133-4458-4.
↑ Pashler, Harold (2013). "Introduction". Encyclopedia of the Mind Sage. ISBN 978-1-4129-5057-2.
↑ Bayne, Tim (2022). Philosophy of Mind: An Introduction. Routledge. ISBN 978-0-415-66984-9.
↑ Reason.
↑ Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2

[1] Mind Encyclopædia Britannica.

[2] American Psychological Association (2018i). https://dictionary.apa.org/mind APA Dictionary of Psychology. American Psychological Association.

[3] Kim, Jaegwon (2011). Philosophy of Mind (3rd ed.). Westview Press. ISBN 978-0-8133-4458-4.

[4] Pashler, Harold (2013). "Introduction". Encyclopedia of the Mind Sage. ISBN 978-1-4129-5057-2.

[5] Bayne, Tim (2022). Philosophy of Mind: An Introduction. Routledge. ISBN 978-0-415-66984-9.

[6] Reason.

[7] Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]