Ақылдың сапалары
Ақылдың сапалары – ақылды дамыту және тәрбиелеу үшін оның жеке сапаларын естен шығармау керек. Ол сапалардың ішіндегі ең бастылары мыналар:
- Ақылдың сыншылдығы, яки ой жұмысын қатты мінеп, сынай білу; белгіленген гипотезаларды не қуаттайтын, не жоққа шығаратын дәлелдерді әр жағынан аударыстыра қарап, ақыл таразысынан өткізу керек. Ақылы сыншыл емес адам мәселені шешуде ойына алғаш келгеннің бәрін тұжырымды пікір деп қарауға бейім тұрады. Ақылдың сыншылдығының көрсеткіші мыналар: адам өзінің болжауларын қашан да сыннан өткізілетін гипотеза деп қарауы керек; т үрлі болжаулардың ішінен бұл сынды көтермейтін, лайықсыз деп танылғандары алынып тасталады: егерде мәселенің шартына және талабына дәл келмегені байқалса, онда әрекеттен бас тарту керек. Сыншыл ақыл – «қатал» тәртіпті ақыл.
Қиялы бай, жүйрік адам ақылының сыншылдық сапасын тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлуі тиіс. Қиялдың байлығы ойдың қатал тәртіптілігімен қосылып келсе, ол творчестволық қызметтің мықты тірегі болмақ. Егер қиялды сыншыл ой тәртіпке келтірмесе, онда адам жүзеге аспайтын, іс болып шықпайтын жоспарларға салынып, бос қиялшыл болып кетуі мүмкін.
- Ақылдың орамдылығы деп еркін кең ойлап, мәселені ескі әдетпен не үйреншікті жолмен шеше салмай, оның орнына қарай, мәселенің шартына лайық жаңа әдістерін тауып, шешу қабілетін айтады.
Ақылдың орамдылығы тек бірқалыпты тәсілдердің әсерінен аулақ болудан ғана көрінбей, сонымен қатар, мәселені түрліше әдістермен шешуге әрекет жасаудан да бұрын бір сыналып, қате деп табылған әдісті қайталамау әрекетінен де көрінеді. Көп адамдардың бір мәселені шеше алмайтын себебі көбінесе баста бір ойына келген әдістің жарамсыз әдіс екендігін, оның ешқандай нәтиже бермейтінін біле тұра, оған қайта-қайта орала беруінде. Бұл жерде ойдың өзінше «талапсыздығы» байқалады: адам өз ойын бастапқы бір жолдан басқа жаққа бұра алмайды.
- Ойдың кеңдігі мәселені тұтас, бүтіндей қамти білуден көрінеді, сонымен қатар іс үшін аса маңызы бар көп бөліктері мен түрлі ұсақ жақтарын да естен шығармайды.
Күрделі мәселені дұрыс шеше білу мәселенің барлық жағын оймен қаншалықты толық қамти білуге, оның бір жақтарын шеше бастағанда, басқа жақтарының да қоятын талаптарына, шарттарына көңіл аудара білуге байланысты. Күрделі математикалық есептерді шығаруда кездесетін қиыншылықтар мен қателердің көбі есептегі берілген шарттардың барлығын бірдей қамти алмауға байланысты.
- Ойдың ұшқырлығы. Әртүрлі іс-әрекет саласы мәселені ойша шешудің жылдамдығына түрліше талап қояды... Бұл ақылдың басқа сапаларының жоғары дәрежеде дамуының нәтижесі, ойлаудағы асығыстық бұған бүтіндей қарама-қарсы қасиет болып табылады.
Ойдың ұшқырлығы қажетті жағдайда барлық ақыл күшін бір нүктеге жұмылдыруға ойлаудың жоғарғы белсенділігін тудыру қабілетіне байланысты. Ойдың ұшқырлығы сондай-ақ мәселенің барлық жағын көруге мүмкіндік беретін ойдың кеңдігіне де, тоқтамның дұрыс тәсілдеріне қайтадан оралып, уақыттың зая болуынан сақтайтын ақылдың икемділіген де байланысты. Ол түрлі жорамалдарды тез сынап, олардың жарамсыздарын алып тастап отыруға мүмкіндік беретін ойдың сыншылдық қабілетінің жоғары дамуын талап етеді. Ойдың ұшқырлығына қарама-қарсы асығыстық ой жұмысының жалқаулығынан болады. Ол адамды сыналып біткен гипотезаларға сеніп, ауыр ой жұмысынан құтылу үшін кез келген тоқтаммен, берілген мәселенің тек бір бөлігіне ғана негізделген тоқтаммен келісуге итермелейді. Оның асығыстығымен күресе білу – ақылдың жақсы сапаларын дамытудың қажетті шарты.