Бақсы күмбезі

Бақсы күмбезі — 16 ғасырдан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Орталық Қазақстан, Торғай өңіріндегі Қайыңды кентінен батысқа қарай 4 км жердегі қорымда. Ел аузындағы деректер бойынша, белгілі ақын-бақсы қабірінің үстіне салынған. Бақсы күмбезі шикі кірпіштен тұрғызылып, іші-сырты күйдірілген кірпішпен (25х25х5 см) қапталған, күмбез шеңбер пішімінде. Қазір жартылай құлаған, шығысқа қараған есік жақ қапталы ғана сақталған. Ғимарат маңындағы тігінен қойылған биіктігі 30 — 40 см тақта тастар бетіне арғын, қыпшақ, найман руларының таңбалары қашалған.

Ескерткіш жөнінде мәлімет 1851 жылғы 13 желтоқсандағы Омбы кеңсесінің құжаттарында, сондай-ақ орыс офицері-геодозистерімен құрастырылған материалдарында бар, олар әр түрлі мұрағаттарда сақталған. Бақсы-мола тауы бұл жерде бақсының жерленгенін білдіреді. Ескерткіш - күмбезі шошақ киіз үй тәрізді ғимаратты құрайды. Сыртқы қабырғалар және ішкі қабырғалардың көбісі өлшемі 25x25x5 см және 28x28x6 см күйдірілген кірпіштен жасалғаны белгілі. Қабырғаның орта бөлігі ішкі жағынан өлшемі 25x25x5 см және 30x30x6 см шикі кірпіштен жасалған. Қалама саз балшық қоймалжыңымен бекітілген сурет.

Батыс қабырға, бетше босаға және күмбездің жоғарғы бөлігі бұзылған. Ғимараттың қабырғалары домалақ негізінен көтеріліп, шошақ күмбезге ауысады. Сақталған биіктігі 6 м, ішкі орам бойынша негізінің диаметрі - 4,1 м, негіздегі қабырғалардың қалындығы - 2,3 м. Шығыс жағында пішіні сүйір кіре беріс орны орналаскан. Оның биіктігі - 2 м, ені - 0,8 м. Еден, басқа діңдердікі сияқты төрт бұрыш тақталармен төселген, еденнің қалыңдығы - 1,8 м. Бақсы-молада тас мүсіннің болып оны ерекшелейді. Осындай тас мүсіндердің Ибн Фадланның (X ғ.) бойынша оғыздар үшін маңызы зор болған. Тас мүсін жерге 0,43 м тереңдікке шомып кеткен. Оның жоғарғы жағы қатты мұқалған, бірақ әлде де адамның бейнесі сақталған. Сақталған биіктігі - 0,45 м, ені - 0,42 м. Моланың сыртқы жағынан кіндігінде керамика ыдысы бар тастан жасалған қыпшақ әйелінің мүсіні тұрған. Бақсы-мола орналасқан ауданда қыпшақтардың, оғыздардың, арғындардың, қоңыраттардың, қаңлылардың және т.б. рулық таңбалары бар көптеген тас қабірлері бар некрополь орналасқан. XI ғасырда оғыздардың Торғай даласында болғандығын «Текенің діңі» ғимараты және Жалдама өзеніндегі (Торғай өзенінің тармағы) Қараоба пирамидасы дәлелдейді. Рашид-ад-дин бойынша Сарыарқаның ежелгі қаласы - Жубанч (Жубаныш) қаласы болған. Ол үш-оқ атты оғыз тайпасына тиісті Ортақ (Ортау) және Қазтақ жазғы жайылымдықтарға жақын орналасқан. Әдебиеттерде Жұбаныш қала атауы әр түрлі аталады. П.Рычков оны - Жубин, А.А. Семенов - Инандж261, И.Н.Березин - Анабайдж-деп атайды.

Профессор А.Тоган Ежелгі жазбалар сақталатын Стамбул кітапханасында сақтаулы тұрған Рашид-ад-дин жазбаларының негізінде: город находился на территории к северуот Аягуза» - деп жазады. М.Қашқари мен Джувейни қаланы деп атайды. Рашид-ад-динде парсы тіліне сай ол бугінгі қазақша Жұбаныш атауын береді. П.Рычковтың суреттеуінше, Жұбан-Ана ежелгі қала орны Кеңгір өзенінің Сарысу өзеніне құятын жерінде, Үлкен Жезқазғаннан 80 шакырым жерде орналасқан. Ол жайлы П.Рычков: «Джубан-Ана - признак немалого города на реке Кенгир, впадающей в Сарысу, от устья оной верст восемь. Тут и поныне видимо мечетей до пяти и палаты, кои немало опустились в землю» - деп жазады. Археологиялық зерттеулермен П.Рычковтың Жұбан-Ана қаласы орналасқан жері әлі дәлелденбеген. Кеңгір өзенінің Сарысу өзеніне құятын ауданда екі топ ежелгі қоныстар зерттелді, оларды біздің ойымызша, ежелгі Жұбан-Ана қаласына ұқсастыру өте қиын. Бұл жер шөлейтті, мұнда ірі қоныстың ізі байқалмайды.

Жайылма алқаптың аласа террасасында, Кеңгір өзенінің оң жағасынан алыс емес жерде оңтүстік-шығыстан солтустік-батысқа қарай үш төрт бұрыш алаң түрінде созылып жатқан, бүйір жақтарының өлшемі 24-тен 35 м-ге дейін кішкентай қоныстардың іздері табылды. Биіктігі 1,5 м төбенің ортасында тұрғызылған шурфтің көмегімен, егіншілікпен айналысатын қоныстарға тән құйма емес керамиканың фрагменттері түрінде материалдық өндірістің аздаған қалдықтары табылды. Керамика жақсы күйдірілген, қыш шеңберінде мықты саз балшықтан жасалған. Басқа төбенің ортасында тұрғызылған шурф үй жануарларының-жылқылар, қойлар, сиырлардың көптеген сүйектері табылды. Құрылыстардың қабырғалары ірі шикі кірпіштен салынғаны анықталды. Қамалдың болмауы осы шағын қоныстарда малшылықпен және егіншілікпен айналысқан жатақтар тұрғандығын дәлелдейді, ол ұзындығы 2-3 км ежелгі суару жүйесінің ізімен дәлелденеді.