Бүгілме
| Қала | |||
| Бүгілме | |||
| тат. Bögelmä, Бөгелмә | |||
 | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Ел | |||
| Федерация субъектiсі | |||
| Муниципалды аудан | |||
| Қалалық қоныс | |||
| Басшысы |
Линар Рүстемұлы Закиров | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
54°32′00″ с. е. 52°47′00″ ш. б. / 54.53333° с. е. 52.78333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 54°32′00″ с. е. 52°47′00″ ш. б. / 54.53333° с. е. 52.78333° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты | |||
| Алғашқы дерек |
1521 жылы | ||
| Қала статусы | |||
| Жер аумағы |
27,87[1] км² | ||
| Орталығының биiктігі |
315 м | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
▼82 488 адам (2020) | ||
| Тығыздығы |
2959,74 адам/км² | ||
| Ұлттық құрамы |
татарлар, орыстар, мордвалар, чуваштар, украиндер, башқұрлар, ұдмұрттар, марийлер | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Телефон коды |
+7 (85594) | ||
| Пошта индекстері |
423200,423230 | ||
| Автомобиль коды |
16, 116 | ||
| Басқалары | |||
| Марапаттары |
| ||
 Ортаққордағы санаты: Бүгілме | |||
Бүгілме (тат. Bögelmä, Бөгелмә) - қала (1781) Татарстан Республикасы Бүгілме ауданының әкімшілік орталығы. 1953 жылы Бүгілме облысының орталығы болды.
Этимологиясы[өңдеу]
Бүгілме өзенінің гидронимінен алынған атауы. Гидроним татардың «бегелме» - «бұралаң, ирең, бүгілме» сөзінен шыққан.
Географиялық жағдайы[өңдеу]
Татарстанның оңтүстік-шығысында, Қазаннан 300 км қашықтықта, Бүгілме-Белебей үстіртінің дәл орталығында - Орыс (Шығыс Еуропа) жазығының шығыс қыратты бөлігінде орналасқан.
Тарихы[өңдеу]
Бүгілме қаласы Бүгілме өзенінің атымен аталды[2]. 2017 жылы өлкетанушы С. В. Недобежкин алғашқы айтылым 1521 жылға қатысты екенін анықтады. Староое Ермаково ауылының шежіресінде: «1521-1535 жж. Түйқожа тайпасынан шыққан Сафа Гирей мен Мұхаммед Әмин хандар кезінде оның ұлы Асыл қожа Хұсайын Бүгілме маңында жер иелену құқығы туралы жарлық алды... Сок ө. бойымен»[3]. Бүгілме еркін ауылы туралы алғашқы ескерту 1736 жылдан басталады. Еркін ауыл кішкентай ауылдың орнында пайда болды. Елді мекеннің дамуы Орынбор бекінісінің қалануымен байланысты. 1743 жылы «Ямск татарларының ауылдарына егістік жерлер, орманнан шөп шабатын және барлық жерлермен Жаңа Орынбор жолының бойында басқа ұлттарға, соның ішінде Ішмұхаммет Бүгілме (қазіргі Бүгілме қ.) ауылына дейін басқа ұлттарға Ішмұхамет Иштеряковқа (19 адам)» қосылғаны айтылады. Бұратаналық және ресейлік болыстарды басқару үшін елді мекенде земство кеңсесі құрылды[4][5].
1760 жылдардың басында Бүгілме еркін ауылы жаңадан құрылған Бүгілме мекеменің орталығына айналды.
Қала Пугачев көтерілісінің орталығында орналасқан, сол жылдары Бүгілме еркін ауылы аймағында үкімет күштерінің бас қолбасшысы генерал-аншеф Бибиковтың штабы болған.
1781 жылы 23 желтоқсанда Екатерина II жарлығымен Үфі наменгерлігінің уездік қала мәртебесін алды.
1781 жылы Бүгілме еркін ауылы уездік қала мәртебесін алды, кейінірек ол әр түрлі әкімшілік субъектілерде болды: алдымен қала Үфі наменгерлігінің бөлігі, 1796 жылдан бастап Орынбор, 1851 жылдан бастап - Самара губерниясы құрамында болды. Қала 1781 жылдан 1920 жылдарға дейін Бүгілме уезінің орталығы болды.
Бүгілме маңызды сауда орталығы және жағымды географиялық жағдайға ие болды, Үфі мен Орынбордан Қазанға дейінгі жолдар сол арқылы өтті. XIX ғасырдың соңында мұнда жыл сайынғы 3 жәрмеңке өтетін, оның 14-26 қыркүйек аралығында өткен Воздвиженская Оралдағы ең ірі жәрмеңкелердің бірі болды. Жәрмеңкелерде жылқылар, ірі қара мал, былғары шикізаттар, Бұхара тауарлары, шай, түйе шұғалары, былғарыдан жасалған бұйымдар және т.б[6].
1890 жылғы жағдайға сәйкес қалада 5 шіркеу, 2 аурухана, 3 оқу орны, қалалық қоғамдық банк, бұқаралық бақ, земство кітапханасы, пошта-телеграф кеңсесі, 40-қа жуық зауыт (қыш-құмыра, кірпіш, май және т.б.) болды.
Бүгілменің ұлттық құрамы, 1897 жылғы бүкілресейлік санақ бойынша:
- орыстар — 47 %,
- башқұрлар — 30 %,
- татарлар — 15 %,
- басқа ұлттар (көбінесе чуваштар мен мордвалар) — 8 %.
1911 жылы Бүгілме арқылы Еділ-Бүгілме теміржолы салынды.
Революциядан кейін қала бір әкімшілік құрылымнан екіншіге үнемі ауысып отырды. 1920 жылдан бастап Бүгілме Татар АКСР Бүгілме кантонының орталығы, 1930 жылы 10 тамыздан бастап Бүгілме ауданының - орталығы болды.
Ұлы Отан соғысының басында, 1941 жылы тамызда қалада 352-Орша Қызыл Ту орденді Суворов атқыштар дивизиясы құрылды. 1944 жылдың мамырынан бастап 1945 жылдың мамырына дейін жауынгерлік тапсырмаларды орындаған «Комсомолец Татария» танк колоннасы және Пе-8 стратегиялық бомбалаушы-самолет Бүгілме тұрғындарының ерікті қайырымдылық қаражатына салынды.
1948 жылы Ромашкинское мұнай кен орындарының ашылуына байланысты қала қайта туылғандай болды.
1950 жылы Бүгілмеде «Татнефт» бірлестігі құрылды.
1950 жылдардың басында Татарстан мұнай барлау және өндіру бөлімдері (П. Татнефт) Бүгілмеге шоғырланды, ғылыми орталық (ТатҒЗИ) және «қара алтынды» тасымалдау орталығы (УСЗМН) құрылды. Қысқа уақыт ішінде қала халқы он есе өсті. Ұзақ уақыт бойы, 1960 жылдардың соңына дейін қала республикада халқы жағынан ең маңызды және Қазаннан кейінгі екінші қала болды.
1953 жылы 21 ақпан мен 30 сәуір аралығында қала Бүгілме облысының орталығы болды.
1974 жылы Бүгілменің алғашқы бас жоспарын Ленинград мемлекеттік қала құрылысы институты жасады.
1970 - 1990 жылдары қалада құрылыс жұмыстары жүргізілген, «Юность» спорт кешенінің ғимараттары (1975), «ВНИИнефть» ғимараты (1979), «Бүгілме» қонақ үйі (1981), жастар сарайы (1994), қарттар үйі (1997) және т.б.
Марапаттары[өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу]
- ↑ ДОКЛАД Магдеева Наиля Гамбаровича Главы Бугульминского муниципального района Республики Татарстан о достигнутых значениях показателей для оценки эффективности деятельности органов местного самоуправления Бугульминского муниципального района за 2008 год и их планируемых значениях на 3-летний период
- ↑ Кулбахтин Н. М. Бугульминская слобода// Статья в Башкирской энциклопедии(қолжетпейтін сілтеме)Үлгі:Недоступная ссылка
- ↑ Недобежкин С. В. Неизвестные страницы истории Бугульминского уезда / С. В. Недобежкин, Г. М. Рахимова. — СПб.: Изд-во Политехн. Ун-та, 2017. — 182 с.
- ↑ Бугульма // Брокгауз бен Ефрон энциклопедиялық сөздігі: 86 томдық (82 т. және 4 қос.) — СПб., 1890—1907.
- ↑ Р. Амирханов, И. Габдуллин. Надыровская волость
- ↑ // Статья в Татарской энциклопедии