Виктор Гюго

Виктор Мари Гюго
Victor Marie Hugo
Туған кездегі есімі	Виктор Мари Гюго
Туған күні	26 ақпан 1802 (1802-02-26)
Қайтыс болған күні	22 мамыр 1885 (1885-05-22) (83 жас)
Азаматтығы	Франция
Мансабы	Жазушы (ақын, прозашы және драматург)
Қолтаңбасы

Виктор Мари Гюго (фр. Victor Marie Hugo; 26 ақпан 1802 жыл, Безансон, Франция – 22 мамыр 1885 жыл, Париж) — француз жазушысы, ақыны және драматургы, дүние жүзіндегі ең көп оқылатын прозашылардың бірі. Француз романтизмнің бас фигураларының бірі, саяси және қоғам қайраткері, Сена департаментіен Франция сенаторы (1876—1885). Француз академиясының мүшесі (1841).

Өмірбаян

Виктор Гюго жас кезінде

Квазимодо. Люк-Оливье Мерсон. Альфред Барбудың «Виктор Гюго және оның дәуірі» кітабынан гравюра. 1881

Брюсселдегі Гюго-эмигрант тұрған үй

Гюго Джерсиде. Фото 1853

Ғажайып пейзаж, Джерсидегі жартастар. Виктор Гюго суреті

Гюго өзі ұйымдастырған балалар мейрамында, 1882

Виктор Гюго Безансондағы Наполеон армиясының полковнигі, кейіннен генерал болған әскери адамның отбасында 1802 жылы 26 ақпанда дүниеге келді. Әкесі Жозеф Леопольд Сижисбер Гюго әскери бригада командирі болып тағайындалған уақытта Виктор онымен бірге Наполеон әскерінің жорықтарына қатысып, Италия және Испания елдерінде болған. Күйеуі генерал шенін алғанда мадам Гюго Испанияға келеді. Мектептің қатал тәртібін көрумен бірге Гюго осында испан тілін де үйренеді. Келешек «Эрнани» мен «Рюи Блаз» авторының қиялын қанаттандырған да кезінде Испаниядан алған әсерлері болды. Содан соң Парижге қайта оралып, алдымен пансионда, кейін колледжде білім алды. Оның ақындық қабілеті ерте байқалып, 18 жасында «Поэзия магистрі» деген атақ алды. Реставрацияның алғашқы жылдарында реакциялық романтизм бағытын ұстанып, одан тек 20-шы жылдары ғана арылады.

Колледж бітірген соң Гюго ағаларымен бірге анасының қолында тұрады. Анасы баласының жазуға деген бейімділігін байқап, әдебиетке жасаған алғашқы қадамдарында түрлі ақыл-кеңестер беріп, жақсы көмегін тигізеді.

1819 жылдың желтоқсанынан бастап В.Гюго «Әдеби консерватор» журналын шығара бастайды. Журналдың атынан-ақ оның Шатобрианның «Консерватор» журналына еліктейтінін және басылымның саяси ғана емес, әдеби бағытта болғаны байқалады. Мұнда жарияланған шығармаларынан Гюгоның монархистік, реалистік көзқарастарын аңғаруға болады. Оның «Герцог Беррийскийдің қазасына» деген одасы сарайдағылардың көңілінен шығады. Сонымен бірге, В.Гюго «Әдеби консерватор» журналының беттерінде тек ақын ғана емес, әдебиет және театр сыншысы және жазушысы ретінде де танылады.

Жас ақынның әдебиетшілер арасында достары, таныстары көбейе бастайды. Жастар жиналған Эмиль Дешан салонында әдебиетте енді пайда болған жаңа ағым – романтизм туралы көп айтылатын еді.

1851 жылдың 2 желтоқсанындағы саяси төңкеріс кезінде Франциядағы үкімет билігін екінші республиканың президенті Луи Бонопарт өз қолына алады. Демократ әрі республикашыл Гюго бүкіл жан-тәнімен Луи Бонопарт секілді узурпаторға қарсы шығады. 1852 жылы жаңа билеуші өзін император Наполеон ІІІ-мін деп жариялағанда, императормен ешқандай келісімге келе алмаған азғантай топтың ішінде Гюго да болады. Сөйтіп, ол Франциядан кетіп қалады. Гюгоның узурпаторға деген бұл қарсылығы Наполеон тақтан түскенше, яғни 1870 жылға дейін жалғаса береді.

Император Гюгоға «Мен сені кешіремін, Францияға қайта орал» деп ұсыныс жасағанда, Гюго: «Мен Францияға азаттық орнағанда ғана қайта ораламын» деп жауап берген екен. Гюго Францияға француз-прусс соғысы кезінде қайта оралды. Францияның күйреуі, тапталуы жазушының жанын ауыртады. Өзінің беделіне, атағына сенген Гюго пруссактарға соғысты тоқтату жөнінде ұсыныс жасайды. Бірақ бұдан еш нәтиже шықпайды, пруссактар жазушының бұл үндеуіне құлақ аспай, француз халқын әбден езген, азапқа, жоқшылыққа салған соғыс жалғаса береді.

Гюгоның Париж коммунасына деген көзқарасы да қарама-қайшылыққа толы болды. Деспотизмді жек көрген жазушы коммунарлардың бостандық үшін жан аямай соғысып жатқан ерлігіне тәнті болып, бас игенімен, олардың революциялық террорлық тәсілін құптамады. Бірақ Коммуна жеңілгеннен кейін оған қатысушыларды азаптап жатқанда, жазушы батылдықпен коммунарларды жақтап шығады.

1881 жылы 27 ақпанда Гюго 80 жасқа толғанда оның мерейтойы тойланады. Бұл Франциядағы нағыз ұлттық мереке болады. 500 мыңдай адам Гюгоның үйінің жанынан жазушыны «ұлттың ұлы ақыны» ретінде жаяу құттықтап өтеді. Бүкіл халық болып ақынға үлкен қошемет көрсетіп, оның үйін гүлге толтырып тастайды. Париж театрының сахнасында атақты француз актрисасы Сара Бернардың қатысуымен драматургтың «Эрнани» спектаклінің жүзінші қойылымы көрсетіледі. Бірнеше күннен соң Сенат орнынан тұрып үш қайтара қол соғумен Виктор Гюгоға ұлттың ең жоғарғы құрметі көрсетілгенін хабарлайды. Осы триумфтық жетістіктердің бәрін ақынның сенімді серігі болған Жюльетта Друэ бөлісіп, жанында болады. Гюго 83 жасқа толғанда дүниеден өтеді.

Гюго шығармашылығы

Гюго 60 жылдан аса уақыт жазды. Оның әдеби мұрасы өте бай. Жазушының артында: 26 том өлеңдер жинағы, 20 том романы, 12 том драмалары мен 21 том философиялық және теориялық еңбектері қалды. Сонда барлығы 79 том әдеби мұрасы қалды. Гюго 20 жасқа келген кезінде «Одалар» жинағын шығарады. Шығармашылығының алғашқы қадамын римдік ақындар Гораций, Лукиан, Вергилийді аударумен, француз классигі Делильдің мәнерінде элегиялар және ХУІІ-ХУІІІғғ. үлгісінде трагедиялар, комедиялар жазумен бастады. Өлең жазуды он төрт жасында жақсы меңгерген Гюго 16 жасында әдебиеттегі өз орнын алуға ұмтылыс жасайды. Француз жазушысы Шатобрианның даңқына жетуді армандаған ол: «Мен басқа ешкім емес, тек Шатобриан болғым келеді» деген. Әдебиетке осындай қадам жасаған Гюго 1819 жылы Тулуздағы гүлдер ойыны академиясының сыйлығын жеңіп алады. Мұны көрген әкесі Викторды политехникалық мектеп студенті болса деген тілегінен бас тартады және 1818 жылы түскен құқық қорғау сабақтарын 1821 жылы тастап кеткенде де қарсы болмайды. Жазушының алғашқы кезеңдегі шығармалары реакциялық романтизммен байланысты болды. «Одалар мен балладалардың» (1822) бірінші томында ақын революцияны қатты сынға алады. Тиранияны жек көруі және азап шеккендерді қорғау («Ган Исландиялық» 1821; «Бюг Жаргаль» 1823) секілді мәселелер Гюгоның монархиялық және аристократиялық ұстанымдарымен қарама-қайшы келіп отырады. «Одалар» кітабы үшін оған айына 1200 франк төлем тағайындалды. Өлеңдер жинағы Гюгоға сарайдан корольдік төлем әпергенімен қоғамда ақын ретінде танытқан жоқ. Гюгоның әдеби тырнақалды туындысына «Бюг Жаргаль» (1820) және готикалық стильде жазылған «Ган Исландық» (1823) атты екі романын жатқызуға болады. Олар алғаш «Әдеби консерватор» журналында 1826 жылы өңделіп, жеке кітап болып басылып шықты. Мұнда жас жазушының реалистік, гуманистік көзқарастары байқалады. «Бюг Жаргаль» романындағы оқиға 1791 жылы сол кезде Франция колониясы болған Сан-Доминго аралында өтеді. 1826 жылы Гюго алдыңғы қатарлы романтик жазушылардың басын біріктірген, «Француз музасы» журналы жанынан «Сенакль» үйірмесін құрды. Осы кезден бастап оның шығармашылық жолы жан-жақты дами бастайды. Гюгоның жанында А. де Виньи, А де Сен-Вальри, Ш.Нодье, Э.Дешан, А де Ламартин секілді әдебиетшілер болды. Аталған қоғам мүшелері Арсенал кітапханасының сақтаушысы Нодье салонында жиі кездесіп отырды. Соның ішінде Гюго өзінің «Одалар мен балладалар» еңбегін мақтап, рецензия жазған Ш.Сент-Бевпен тығыз қарым-қатынаста болды. 1827 жылы Гюго өзінің ағылшын буржуазиялық революциясына қатысты алғашқы тарихи драмасын жазады. «Кромвель» атты бұл романын жазу жазушының жаңа позиция – прогрессивті романтизмге өтуіне себеп болды. Өзінің бұрынғы саяси және әдеби көзқарасына сын көзімен қайта қараған Гюго ұстанған бағытының қате екендігіне көз жеткізді. Сөйтіп 1830 жылғы шілде революциясын қуана қарсы алды. Осыған дәлел ретінде «Париждік әулиеананың соборы» атты тарихи романын жазды. Жалпы Гюгоның саяси көзқарасы бүкіл шығармашылық жолында тұрақсыз әрі қарама-қайшылыққа толы болған. Ақын шығармашылығы жемісті және жан-жақты дами бастады. 1829 жылы формасы да, мазмұны да жаңаша түрдегі «Шығыс әуендері» атты жинақ, сол жылы «Өлім жазасына кесілген жанның соңғы күні» повесі, драмалық «Кромвель» (1827), «Марион де Лорм» (1829), «Эрнани» (1830) шығармаларын бастырып шығарды. Әсіресе, 1825-1828 жылдары жазған өлеңдерінен құралған «Шығыс әуендері» атты жинағы оқырмандарды өзінің жаңашылдығымен таң-тамаша етті. Ақын грек патриоттарының ерлігін дәріптеп, грек халқының азаттық күресіне көмектесуге шақырады. Бұл ойлары оның «Серальдегі бастар», «Канари», «Қаланы алу», «Нәресте» шығармаларында анық көрінеді. Бұл шығармаларынан Гюго шығармашылығының азаматтыққа, демократияға бет бұрғанын көреміз. Гюго драма жанрында өнімді еңбек етті. Атап айтқанда, 1829-1843 жылдар аралығында «Корольдің көңіл көтеруі» (1832), «Мария Тюдор», «Лукреция Борджиа» (1833), «Анджело» (1835), «Рюи Блаз» (1838) және «Бургграф» (1843) драмалары жатады. Гюго суретті де жақсы салатын еді. Өзінің 70 жылдық шығармашылық жолында Гюго драматург, романист қана болған жоқ, сонымен бірге ірі лирик ақын да болды. Оның лирикасының мотивтері әралуан болып келеді. Алғашқы жинақтарының бірі «Шығыс әуендері» – классицизм өнерімен күрес кезінде жазылған.

Жазушы 1834-1843 жылдар аралығында көптеген елдерге саяхат жасады. Бұл саяхаттар оның дүниеге көзқарасын кеңейтіп, жетіле түсуіне көмектесті. Шығармашылық табыстарға қол жеткізген кезеңінде Гюго төрт өлеңдер жинағын шығарды: 1831 жылы – «Күзгі жапырақтар»; 1835 жылы – «Ымырт жырлары»; 1837 жылы – «Ішкі дауыстар»; 1840 жылы – «Сәулелер мен көлеңкелер». Бұл шығармалардың бәрі де Гюгоның шығармашылық тұрғыдан толысқанын көрсетеді. «Күзгі жапырақтар» атты өлеңдер жинағына ақын бейбіт, мамыражай, отбасылық өмірді, өзін-өзі тану жырларын енгізсе; «Ымырт жырларына» мазасыздық, қауіпті күту секілді саяси жырларын енгізген. «Сәулелер мен көлеңкелерде» мәңгі ескірмейтін тақырыптар: махаббат, балалық шақ, табиғат тақырыбына қатысты лирикаларын топтастырған. «Ішкі дауыстарындағы» ақынның оқыған адамның жүрегін дір еткізер өлеңдері есі ауысқан жандарға арналған ауруханада жатып қайтыс болған ағасы Эженге арналған еді.

Қоғамдағы теңсіздік, әділетсіздік мәселесі Гюгоны шығармашылығының ерте кезеңінде-ақ толғандырған болатын. 1827 жылы Париждегі Бисетр түрмесін, 1834 жылы Брестегі; 1839 жылы Тулондағы каторгаларды барып көруі оның жан-дүниесін астаң-кестең етті. Түрмедегілерге деген аянышты сезімі көтеріліске қатысқаны үшін өлім жазасына кесілген жұмысшы туралы жазылған «Клод Ге», «Өлім жазасына кесілген жанның соңғы күні» (1834) повестерінің тууына себеп болды. Ақынның «Зауалы» (сатиралық өлеңдер жинағы) француз поэзиясындағы ең ызалы, ашуға, кекке толы кітап болып есептеледі. Бұл кітаптағы өлең жолдары ызалы сөздерден тұрады, кей жерлерінде тіпті кәдімгі ұрыс-керіс сөздері де кездеседі. Шығармашылығындағы он үш жылғы үнсіздіктен кейінгі ақынның бұл еңбегі өте табысты болып, халық ерекше ықыласпен қабылдаған. Гюго әдеби шығармашылығымен қатар саясаттан да қол үзбеді. 1867 жылы өзі шығаратын «Гернисей үні» газетінің беттерінде Наполеон ІІІ-нің іс-әрекетін әшкерелеп отырды. Бұған ерегіскен император үкіметі Гюго шығармаларын театрда қоюға тыйым салды. 1851 жылдың 2 желтоқсанында мемлекеттік төңкеріске қарсы болғаны үшін Гюго Франциядан қуылып, 19 жыл шетелде жүрді. 1852 жылы Наполеон ІІІ-нің авантюрасын әшкерелейтін «Бір қылмыстың тарихы» (1-2 том), «Кіші Наполеон» атты саяси памфлетін жазды.

Париж қоршауда болған күндерде ол қиыншылыққа шыдап, «Зауал» кітабының қаламақысын түгелімен жаңадан қару жасауға аударады. 1872 жылы қаңтарда болған сайлауда өз кандидатурасын ұсынған Гюгоны ұсақ буржуазия өткізбей қояды. Сол жылы ол пруссактардан отанын қорғауға белсене қатысады. Сонымен бірге, Мишель баспасынан «Қаһарлы жыл» атты өлеңдер жинағын шығарады. «Қаһарлы жыл» жинағы шыққаннан кейін көп ұзамай Париждің қарбалас өмірінен және өз үйіне маза бермеген саясаткерсымақтардан қажыған ол Парижге оралады. Осында ол бар шығармашылығының ақтық өсиеті іспетті болған «Тоқсан үшінші жыл» романын жазуды бастайды. 1873 жылы романды жазып бітіреді.

Гюго өмірінің соңғы жылдарында ақын ретінде Францияның ұлттық мақтанышына айналады. Кітаптарының қайта басылымдары оны өте бай адамдар санатына қосады. 1876 жылы қаңтарда оны Сенатқа сайлайды. Алайда өмірінің ақтық күні жақындап қалған еді. 1878 жылы 27 маусым күні түнде оның миына қан құйылады. Одан оңалып, сауыққандай болғанымен, жазуды тоқтатады. Ол үндемейтін, тұнжыраған күйге түседі, ешкімді қабылдамайды. Ол өсиеттер жазды. Оның ішінде мынадай сөздер бар еді: «Мен барлық шіркеудің уағыздарынан бас тартамын; Мен барлық жандарға дұға бағыштауды талап етемін; Мен құдайға сенемін». 1885 жылы 15 мамырда жүрек инфарктын алған Гюго өкпесі қабынып ауырады. Содан оңала алмаған күйінде сүйгені Жюльетта Друэнің туған күнінде: «мен қараңғы жарықты көріп тұрмын» деген сөздерді айтып жатып қайтыс болады.

Шығармалары

Поэзия

• Одалар және поэзиялық тәжірибелер (Odes et poésies diverses, 1822).
• Одалар (Odes, 1823).
• Жаңа одалар (Nouvelles Odes, 1824).
• Одалар және балладалар (Odes et Ballades, 1826).
• Шығыс мақамдары (Les Orientales, 1829).
• Күзгі жапырақтар (Les Feuilles d’automne, 1831).
• Les Chants du crépuscule, 1835.
• Les Voix intérieures, 1837.
• Les Rayons et les ombres, 1840.
• Les Châtiments, 1853.
• Les Contemplations, 1856.
• Les Chansons des rues et des bois, 1865.
• L’Année terrible, 1872.
• L’Art d'être grand-père, 1877.
• Le Pape, 1878.
• L'Âne, 1880.
• Les Quatres vents de l’esprit, 1881.
• La Légende des siècles, 1859, 1877, 1883.
• La fin de Satan, 1886.
• Dieu, 1891.
• Toute la lyre, 1888, 1893.
• Les années funestes, 1898.
• Dernière Gerbe, 1902, 1941.
• Océan. Tas de pierres, 1942.

Драматургиясы

• Инес де Кастро (Inez de Castro, 1819/1820)
• Кромвель (Cromwell, 1827).
• Эми Робсарт (Amy Robsart, 1828, опубликована 1889).
• Марион Делорм (Marion de Lorme, 1829).
• Эрнани (Hernani, 1829).
• Le roi s’amuse, 1832.
• Лукреция Борджиа (Lucrèce Borgia, 1833).
• Мария Тюдор (Marie Tudor, 1833).
• Анджело, Падуан тираны (Angelo, tyran de Padoue, 1835).
• Рюи Блаз (Ruy Blas, 1838).
• Бургграфтар (Les Burgraves, 1843).
• Торквемада (Torquemada, 1882).
• Еркін театр. (Théâtre en liberté, 1886).

Романдар

• Исландиялық Ган (Han d’Islande, 1823).
• Бюг-Жаргаль (Bug-Jargal, 1826)
• Өлім жазасына тағайындалғанның соңғы күні (Le Dernier jour d’un condamné, 1829).
• (Notre-Dame de Paris, 1831).
• Клод Гё (Claude Gueux, 1834).
• Les Misérables, 1862.
• Les Travailleurs de la Mer, 1866.
• L’Homme qui rit, 1869.
• Quatrevingt-treize, 1874.

Публицистика және эссе

Роден жасаған кеуіт

Париж

• Мирабо жайлы этюд (Étude sur Mirabeau, 1834).
• Әдеби және философиялық тәжірибелер (Littérature et philosophie mêlées, 1834)
• Рейн. Досыма хаттар (Le Rhin, 1842).
• Кіші Наполеон (Napoléon le Petit, 1852).
• Луи Бонапартқа жолдаған хаттар (Lettres à Louis Bonaparte, 1855).
• Вильям Шекспир (William Shakespeare, 1864).
• Париж (Paris-Guide, 1867).
• La voix de Guernsey, 1867.
• Avant l’exil, 1875.
• Pendant l’exil, 1875.
• Depuis l’exil, 1876, 1889.
• Бір қылмыстың хикаясы (Histoire d’un crime, 1877—1878).
• Religions et religion, 1880.
• Ұлым (Mes Fils, 1874).
• Архипелаг Ла Манш (L’Archipel de la Manche, 1883).
• Choses vues, 1887, 1900.
• Альпы және Пиреней (Alpes et Pyrénées, 1890).
• Франция және Бельгия (France et Belgique, 1892).
• Post-scriptum de ma vie, 1901.

Тарихи зерде

• Париждегі Виктор Гюго мұражайы.
• Сорбоннадағы Виктор Гюго ескерткіші, мүсінші Лоран Оноре Маркест.
• Люксембургтағы Виктор Гюго мұражайы. Годен жасаған кеуіт.
• Санкт-Петербургтегі Эрмитаждағы ескерткіш (Автор — Лоран Оноре Маркест)
• Меркуриида Виктор Гюгоның құрметіне кратер аталған.
• Вьетнамдық Каодай дінінде Виктор Гюгонц киелі деп есептейді..

Музыкалық театрда қойылымдары

• 1830 — «Эрнани» (опера), композитор Винченцо Беллини
• 1836 — «Эсмеральда» (опера), композитор Луиза Бертен
• 1839 — «Эсмеральда» (балет), композитор Цезарь Пуни
• 1839 — «Эсмеральда» (опера), композитор Александр Сергеевич Даргомыжский
• 1844 — «Эрнани» (опера), композитор Джузеппе Верди
• 1851 — «Риголетто» (опера), композитор Джузеппе Верди
• 1862 — «Марион Делорм» (опера), композитор Джованни Боттезини
• 1869 — «Рюи Блаз» (опера), композитор Филиппо Маркетти
• 1876 — «Анджело» (опера), композитор Цезарь Кюи
• 1885 — «Марион Делорм» (опера), композитор Амилькаре Понкьелли
• 1880 — «Марион Делорм» (опера), композитор Павел Семёнович Макаров
• 1880 — «Джоконда» (опера), композитор Амилькаре Понкьелли
• 1914 — «Нотр-Дам» (балет), композитор Франц Шмидт
• 1980 — «Қуылғандар» (мюзикл), композитор К.-М. Шёнберг
• 1998 — «Нотр-Дам де Пари» (мюзикл), композитор Риккардо Коччанте