Жайра тұқымдасы

Жайра (Hystrіcіdae) – кеміргіштер отрядының бір тұқымдасы.

Бұлар негізінен Еуразия мен Африканың субтропиктік және тропиктік аймағында тіршілік етеді. Қазақстанда Талас Алатауында, Қаратауда, Маңғыстау түбегіндегі тау жоталары мен бөктерлеріндегі ормандар мен тоғайларда, өзен аңғарларында мекендейді.

6 түрі бар, оның бір түрі – үнді жайрасы (H. іndіca), ол Қазақстандағы ең ірі кеміруші.

Тұрқы 60 – 90 см, құйрығының ұзындығы 12 – 15 см, салмағы 15 – 27 кг. Оның дене бітімі ерекше – арқасы мен бүйірінде қаптаған ине (шамамен 30 – 35 мыңдай) болады. Жайралар інін тастың қуысына, өзен бойындағы биік жарға салады.
Інінің тереңдігі 4 м-ге дейін барады. Ол көбіне шөппен, өсімдік, тамыр жеміс, жеміспен қоректенеді. Қоректенуге түнде шығады. Жылына бір рет (2 – 5-ке дейін) балалайды.
Буаздық мерзімі 60 – 90 күн. Жаңа туған жайралар өте әлсіз, денесіндегі инелері алғашқы тәуліктерде жұмсақ болады. Қолда ұстағанда үнді жайрасы 20 жылдай тіршілік етеді. Үнді жайрасының жылдан-жылға саны азаюда мысалы, Алматы мен Шымкенттегі хайуанаттар саябақтарында 5 жұбы, Қарағандыда 2 жұбы бар (1996).
Сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Статусы

IV-ші санат. Сирек кездестін аз зерттелген түр.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

Қазақстан фаунасында тұқымдастың жалғыз түрі.

Таралуы

Маңғыстаудтың оңтүстігінде, Талас, Қырғыз, Іле Алатауларында, Қаратау және Шу-Іле тауларында кездеседі. Маңғышлақтың оңтүстігінде Кендірлі-Қайсан үстіртінде, Елшібек құдығы, Жабайұшқан бөлігінде, Талас Алатауында Сайрам-Ақсу өзенідерінің аралығындағы тау қойнауында, Іле Алатауының батыс бөлігіндегі Жетіжол, Қастек тау етектерінде, Қырғыз Алатауының Аспара, Мерке, Қаракыстақ, Қарақат, Сарыбұлақ, Шұңқыр қойнауларында, Қаратаудың Сырдария бөлігінің оңтүстік-шығысында және Кіші Қаратаудың таралған.

Мекендейтін жерлері

Қазақстанда жайралар таудың шатқалдары мен қойнауларының теңіз деңгейінен 2000 м биіктіктегі жер бедері ойлы- қырлы аласа таулар мен тау етектерінде мекендейді. Іле Алатауында жапырақты орманда (1200-1700 м мекендесе, Қырғыз Алатауында – шетен, долана, арша, талдар өскен бұталардың арасын қоныстайды (900-1800) м. Талас Алатауында өзен аңғарындағы тоғай мен аршалардың және тас шатқалдардағы үңгірлер мен қуыстарда мекендесе, Қаратауда өзен аңғарындағы тоғайлар мен жеміс-жидек арасында кездеседі. Маңғыстауда жарлардың қуыстарын, сиректе болса кейде құмда кездеседі. Барлық жерде таудың қары аз, шөбі қалың оңтүстік бөлігін қоныстайды.

Саны

Барлық жерде саны сирек, анық саны туралы дерек жоқ. Қаратауда 1983 жылы 200 км² жайраның 200 іні кездессе, осы жерде бір шаршы км² шақырымда 1,0-2,5 жайра санаққа алынған .

Негізгі шектеу факторлары

Қардың қалың түсіп, топырақтың қатты қатып қалуы. Мекендейтін жерлерде мал санының шектен тыс көп болуы мен браконьерлік жолмен аулауы, қойшы иттерінен зардап шегуі.

Биологиялық ерекшіліктері

Бір жерде ғана тіршілік ететін аң. Ін қазады. Тасты учаскілердегі қуыстарды, саңлауларды уақытша баспана ретінде пайдаланады. Тіршілігі т.нде өтеді. Өсімдіктектес азықпен қоректенеді, оның ішінде жер асты бөлімдерін (тамыр, сабақ, тамыр түйнек), жемістер мен тұқымдарды сүйсіне жейді. Жайралар көктемде көбейеді, 3-5 ұрпақ туады. Қыста ұйқыға жатпайды, бірақ белсенділігі азаяды .

Қолда өсіру

Мәлімет жоқ.

Қабылданған қорғау шаралары

Қаратау қорығында қорғалады.

Қорғауды керек ететін шаралар

Аңдарды браконьерлерден қорғауды күшейту керек.

Зерттеу үшін ұсыныстар

Биологиясын зерттеу қажет.

Дереккөздер