Жаркент мешіті

Жаркент мешіті
Жалпы мәлімет
Статусы	Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші
Түрі	киелі нысан
Сәулет стилі	қала қүрылысы және сәулет
Орналасуы	Жетісу облысы Панфилов ауданы
Ғимараттың маңыздылығы	сәулет өнері
Дизайны мен құрылымы
Сәулетшісі	сәулетші Хон Пик пен жергілікті шебер Х. Пулат

Жаркент мешіті – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген сәулет өнері ескерткіші.

Орналасқан жері

Жетісу облысы, Панфилов ауданы, Жаркент қаласы.

Тарихи деректер

Мешіт құрылысының қаржысын қала тұрғындары бірлесе жинады, ал Жаркент қаласының аса құрметті тұрғындарының бірі, бірінші дәрежелі көпес Уәли Ахун Юлдашев барлық мұсылмандар қауымының атынан тапсырыс берді. Оны салған шеберлер қытайлық сәулетші Хон Пик пен жергілікті шебер Х. Пулат және тағы да басқалардың есімдері белгілі. Олар дінімен мәдениеті жағынан бір-біріне мүлде ұқсамайтын, бірақ сонау заманнан өзара қарым-қатынас арқылы тығыз байланысты Орталық Азия мен Қытайдың – көршілес екі өңірдің сәулет дәстүрлерін бір арнаға тоғыстырып, өзіндік ерекшелігі бар ғаламат құрылыс ансамблін жасап шығарды.
Құрылыс бірнеше жыл салынды. 1892–1895 жылдары кешеннің негізгі ғимараттары – мешіт және тәжді мұнарамен безендірілген бас қақпасы тұрғызылып, 1902–1905 жылдары медресе мен кіші мешіт құрылысы аяқталды.

Сипаты

Бүкіл кешен керегелері биік, үш қапталында кірер есіктері бар шағын ғана тікбұрышты жер телімін алып жатыр. Басты кірер есігі солтүстік шығысында. Ол Орта Азия үшін дәстүрлі формада – порталды қақпасы, кірер жер үшкір аркалы, сәнді бұрышты мұнаралары бар нысанда салынды. Аула тұсынан тура кіреберіс арканың үстіне формасы жағынан қытай сәулет өнеріне ұқсайтын екі қабатты, алты қырлы мұнара тұрғызылды. Бүйір қапталдардағы аркалы кіреберістерде үсті мұнарамен жабылған бөлмелер болды. Ал оларға екі жағынан әрі қарай кешеннің шығыс қабырғасы – медресе үйінің маңдай беті аулаға қарайтын ашық галерея-айван жалғасады. Ауланың айнала шеті кірпіштен қаланған іргетастың үстіне аса шебер қойылған ағаш қоршаумен қоршалған. Ал солтүстік және оңтүстік бүйір қақпалары мен жоғары кірпішті төбесіндегі жұқа ағаш шарбақты қабырғаны қоршаған аула будда храмдарының қоршауы мен қақпасына ұқсас.

Топтасқан құрылыстары

Кешеннің солтүстік-шығыс бұрышындағы көлемі мен пішіні қарапайым кіші мешіт жай ғана екі қапталды шатырмен жабылған, төртбұрышты кең залының батыс қапталында михрабы, алдында айваны, шағын ауласы, көшеге шығатын жеке есігі бар. Бұрын оған көрші орамдардан да күн сайын адамдар келіп тұрған, сол себепті орамдық (кварталдық) мешіт ретінде қызмет етті.
Кешеннің шығыс бөлігіне тығыз топтасқан бұл құрылыстар қоршалған аумақтың аз ғана бөлігін алып жатыр. Қалған көп бөлік – бос кеңістіктің бәрі негізгі, ең әдемі және қызметі мен көлемі жағынан ең мәнді ғимарат – жұма мешіттің айналасына шоғырланған. Ол кешеннің орталық көлденең өсіне күйдірілген шаршы сұр кірпіштен әдейі биік етіп көтерген кеңістіктің үстіне орналасқан. Жан-жағы көгалға толы бақ пен гүл, ағашпен қоршалған осындай биіктегі мешіт кәдімгі аралда тұрғандай әсер береді. Мешітке кіреберістегі платформа алға шығыңқы тұратын алаңқайды құрайды, негізгі және бүйір қақпадан ұзын әрі тас төселген, сонымен қатар жер деңгейінен көтерілген кірпішті жол төселген. Ғимараттың сыртқа шығып тұрған бөлігінің (цоколь) іргетасы күйдірілген кірпіштен, қабырғасы шикі кірпіштен қаланған, іші-сырты алебастрмен сыланған, ал төбесі, шатыры, мұнарасы, бағандары, баспалдақтары, галереясы Тянь-Шань шыршасынан жасалған.
Ұзындығы – 54,5 м, көлденеңі – 29 м мешіт қарапайым тікбұрышты формада тұрғызылып, батыс жақ қапталындағы михрабы шығыңқы істелген. Шатырының етегі қабырғадан әрі қарай мол шығарылып, бұрыштары қытай сәулет дәстүрімен жоғары қарай қайыра иілген. Шатырдың етек-жиегі (карниз) қытайша доугун деп аталатын күрделі жүйемен тігінен және көлденеңінен орнатылатын ағаш элементтерінен құрастырылып, ғимаратты шыр айнала тұрғызылған 122 ағаш бағанның үстіне отырғызылған. Бұл үйді айнала жасалған сәнді жабынды ашық галерея-айванның қызметін атқарады.

Шатыры

Мешіттің михраб бөлігінің үстіне бұрыштан көтерілген, Қытай ғибадатханасының шатырына ұқсас екі қабатты мұнара тұрғызылған. Оның жалпы биіктігі – 22 м. Мұнараның төменгі қабаты алты, жоғарғысы сегіз қырлы. Үлкен құрылыс болғандығына қарамастан, осындай қарапайым сәулеттік тәсілдің арқасында мұнараның формасы бір қарағанда жеп-жеңіл сияқты. Шатырдың жоғары қарай доғаша қайырылған жиегінен шығып тұрған желпуіш тәрізді дөңгелек сырғауылдардан тұратын құрылымы, жіңішке бағандар, ағаштан өрнектеп істелген тор қоршаулар, сондай-ақ ашық түсті суреттер бұл әсерді одан әрі күшейте түседі. Мешіт шатырының бүкіл етек-жиегі оймалы өрнектермен, суреттермен безендіріліп, галерея-айванның бағандары қою қызылмен боялған. Әсіресе мұнарадағы жазулардың молдығы мен алуан түрлілігі мешітке сән беріп, шеберлердің өнер туындысына деген махаббатын паш етеді. Мұнда өсімдік өрнектер, эпиграфика, гүлдердің, бұлттардың, құстардың, балықтардың, жануарлардың, тіпті тұтас пейзаждар мен натюрморттардың бейнелері де кездеседі.

Ішкі көрінісі

Мешіттің іші қос-қабат есіктің арқасында бір қалыпты қоңыр-салқын, бір шеттен екінші шетке қарай сап түзеген бағаналардың есебінен биік те үлкен залдың іші қаракөлеңке болып тұрады. Кірер есіктің екі жақ бұрышынан екінші қабаттағы галерея-антресольға алып баратын баспалдақ көтеріледі. Ол жерден ашық әрі кең және сондай бір жеңілдікті сездіретін, залдың үстінде қалықтап тұрғандай әсер туғызатын төбе-жабындының ағаштан жасалған әдемі құрылымын қызықтауға болады. Тек кейінірек, қаракөлеңкеге көз үйренген соң, залдың ішіндегі көптеген бағанның үстіне бекіген көлденең және тігінен бір-біріне қиюластырылған ағаш құрылымның күрделі жүйесін айқын байқауға болады. Бағаналар қою қызыл түспен боялған да аппақ қабырға өсімдік өрнектері, эпиграфиялары бар гипстік оймыштармен безендірілген. Залдың ең түкпірінде үстінде аркасы бар әрі қарай тереңдей сұғынатын михраб жалғасады. Мұнда ойып жасалған детальдар мен жазулар жазылған ағаш мінбер орналасқан. Кіреберісте және михраб қуысында төбеге қытай стиліндегі үлкен ағаш шамдар ілінген.

Уақыт өзгерістері

Жүз жылдан астам уақыт ішінде бұрынғы құрылыстардың көп жері өзгерген. Қытай сәулетіндегі дәстүрлі төбе жабу материалы – пішімді жабынды шатырға баяғыда-ақ сән беруден қалған. Ондай жабынды жасау қазір ешкімнің қолынан келмейді, сол себепті қалпына келтірушілер Жаркент мешіт-ансамблінің төбесін арнайы қаңылтырмен жауып, мешітке тән дәстүрлі жасыл бояумен бояған. Төбенің ағаш құрылымдары мен сәндік бұйымдары шатырдан өткен судан бүлініп, көне кірпіш қарауытып өңін жоғалтқан, ескі ағаштар да қарайып кеткен, алтындатылған жер көмескі тартқан, көптеген түрлі-түсті өрнектердің бояуы кетіп, түсе бастаған. Сондықтан барлық суреттер мен алтын жалатылған жерлер бірнеше рет қайта жөнделген.
Дегенмен, қандай өзгерістер де бұл тамаша ескерткіштің сынын бұза алмаған. Бұрынғыша, әсем жасалған будда ғибадатханасына ұқсайтын алты қырлы мұнараның үстінде алтын жалатылған жарты ай көк төсінде қалықтап тұр. Жаркент мешіті өзінің көркі және бірегейлігімен, ортаазиялық және қытайлық сәулет пішіндері мен үйлесімді құрылымымен көрген жанды таңғалдырады.

Өзінің ерекше көрінісімен аты шыққан мешіт қазір Жетісу облысындағы аудан орталықтарының бірі – Жаркент тұрғындарының мақтанышы және қаланың көрікті орны. Бүгінде мешіт ансамблі мұражайға айналдырылып, XIX ғасыр аяғымен ХХ ғасыр басындағы ескерткіш ретінде мемлекет қорғауына алынған.

Мешіт көріністерінен

• 
  Кешенінің ауласына кіретін орталық қақпаның порталы.
• 
  Кешеннің орталық аркалы қақпасының үстіндегі мұнара. Аула жағы, оңтүстік көрінісі.
• 
  Мешіт михрабының үстіндегі екі қабатты мұнара. Оңтүстік көрінісі.
• 
  Сыртқы айван-галереясы. Оңтүстік-батыс көрінісі.
• 
  Галерея-антресольдың басқышы.
• 
  Михраб алдындағы ағаш минбар.
• 
  Намаз бөлмесінің ішкі көрінісі. Михраб пен минбары бар оңтүстік-батыс бөлігінің көрінісі.
• 
  Намаз бөлмесі мен екінші қабаттағы галерея-антресоль.
• 
  Жаркент мешіті.
• 
  Жаркент мешітінің басты қақпасы.
• 
  2008 жылы номиналы 500 теңге болатын ескерткіш монетадағы мешіттің бейнесі.