Желайдар

Желайдар
Classic Anemone coronaria
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Magnoliophyta Табы: Magnoliopsida Сабы: Ranunculales Тұқымдасы: Ranunculaceae Тегі: Anemone L.
Үлгілік түрі
Anemone coronaria L.
Species
See text.
Синонимдері
Anemoclema (Franch.) W. T. Wang Anemonastrum Holub Anemonidium (Spach) Holub Anetilla Galushko Arsenjevia Starod. Eriocapitella Nakai Jurtsevia Á. Löve & D. Löve Probable synonyms: Barneoudia Gay Hepatica Mill. Knowltonia Salisb. Miyakea Miyabe & Tatew. Oreithales Schltdl. Pulsatilla Mill.

Желайдар (лат. Anemone) — сарғалдақтар тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік. Желайдардың бұрынғы КСРО аумағында 46 түрі өседі, олардың көпшілігі
улы келеді. Негізгілері:

• Емен желайдар (А. nemorosa) гүлі ақ немесе қызғыл түсті болады. Бұрынғы КСРО-ның Еуропалық бөлімінің көлеңкелі ормандарында өседі.
• Орман желайдар (А. silvestris) — өте улы өсімдік. Ақ күлтелі, ірі гүлі болады. Көбінесе селдір тоғайдың және бұталардың арасында өседі, кейде шабындықта да кездеседі.
• Сарғалдақ желайдар (А. ranunculoides) гүлінің көлемі ұсақ, түсі сары болады. Сирек тоғайдың ішінде өседі.

Дүние жүзінде кең тараған, 150-дей түрі белгілі. Қазақстанның барлық жерлерінде өсетін 11 түрі бар. Биіктігі 10 – 50 см-дей, сабағы тік өседі; сыртын түк басқан. Тамырына жақын жерінде жапырағы болмайды. Жапырағы сүйір, сағағы қысқа болады. Ірі гүлдері ақ сары, көгілдір түсті, олар сабақтың ұшында дара немесе шатырша гүлшоғырына топтасады. Ерте көктемде гүлдейді. Жемісі – тұмсығы иілген қысқа ұрық. Желайдардың жапырағының құрамында дәмі ащы анемонол болады. Одан ауруды бәсеңдететін және жүрекке әсер ететін анимонин бөліп алады. Тамырынан алынатын улы шырынды кейде сүйелді кетіру үшін пайдаланады. Желайдарды пайдаланған кезде өте сақ болған жөн, өйткені ол улы өсімдік. Сондай-ақ желайдар өте әдемі өсімдік болғандықтан, сәндік үшін де өсіріледі. Желайдар – көпжылдық, шөптесін өсімдік.Оның табиғи 120-дан аса түрі болса,сұрыпталған 150-ге жуық түрі көгалдандырудакең қолданыста.Грек тілінен аударғанда “ желдің қызы” деген мағына береді.Себебіоның гүлдері желді алдын ала сезеді.Жел болардың алдына гүл күлтелерін жинап,қауызын жаба бастайды. Табиғатта көк түсті гүл жаратын бірден–бір өсімдік осы желайдар.Сонымен қатар ақ, қызыл, күлгін, сия көктүстері де бар. Бойының биіктігі 15-60см.Топырағы жеңіл болса мол гүл жарады.Солүшін аптасына бір рет түбін қопсытып тұрады.“нәзік гүлді желайдар” деп аталатын түрініңкүзде бетін топырақпен жауып қояды. Ал,басқа желайдарлар қысқы суыққа шыдамдыкеледі. Аналық көшеттердің түбін бөлуарқылы көбейтеді.