Зады

Зады, Зада, Заты – адамның тегі, арғы ата-бабасы және ұрпағы, баласы деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз парсының зада – «асыл, текті адам», «таңдаулы әулет өкілдерінен таралған ұрпақ» дегенмен төркіндес. Асылзада – тегі, тұқымы асыл; бекзада – бек тұқымы; арамзада – тегі арам, түбі жаман (адам) деген мәнде қолданылады.

Мәні мен этикалық нормалары

Дәстүрлі қазақы ортада адамның жаратылысы мен болмыс-бітіміндегі кез келген іс-әрекет, дегдарлық, ірілік тәрізді сан алуан қасиеттер оның задымен, яғни тегіне тікелей байланысты деп есептелінді. Көшпелі ортада қалыптасқан моральдық-этикалық нормалар мен ұстанымдарға кереғар, тұрпайы іс-әрекетке барғандарды затсыз немесе заты нашар адамға балаған. Қазақта руға сіңген кірмелерді, жиендерді «зады, заты бөлек» деп санап, оларға кейде сол ру ішіндегілермен үйленуіне рұқсат берген. Сонымен қатар дәстүрлі ортада өзге ұлт өкілдерінің «зады, заты бөлек» деп, қыздардың оларға үйленуіне тыйым салынған.

Әлеуметтік атаулардың қалыптасуы

Асылтекті, билеуші бектердің билігі тұсында олардың әлеуметтік мәртебесі мен тегі бір ұғымға біріктіріліп бекзада атауы қалыптасқан. Бекзадалар билікті мираскер ретінде иелене алмаған, тіпті, билік те жүргізбеген. Керісінше, өнегелі, көргенді қасиеттерімен көптің ықыласына бөленіп, елдің бірлігін сақтап, қауым мүшелерінің құрметіне бөленген.
Қазақ арасында айрықша құқық пен артықшылықтарға ие ақсүйек деп аталатын әлеуметтік жік өкілдеріне қатысты зады ұғымы қолданылды. Қазақ ұғымында ұрпақтың қандай болуы оның тегі мен бойына сіңірген қасиетіне тура байланысты деген пайыммен зады жақсы, яғни текті жандардың ұлына тектіқыз айттыру, қызын текті жерге беру туралы ұстаным орын алған.

Әдебиеттер

• Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах. Алма-Ата: Советская энциклопедия, 1984-1985;
• Ақсауыт. Батырлар жыры. Екi томдық. Алматы: Жазушы, 1977;
• Рустемов Л.З. Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских заимствованных слов. Алма-Ата: Мектеп, 1989; ҚТТС. Алматы: Дайк-Пресс, 2008;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.