Мазмұнға өту

Изафет

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Изафет (парсыша اضافهezāfe, арабша إِضَافَة‎) — зат есім сөздердің бір-біріне бағына байланысуынан жасалған сөз тіркестері.[1] Изафет көбіне иран, түркі, семит тілдерінде және урду сияқты иран тілдерінің ықпалына түскен тілдерде кездеседі.

Парсы изафеті

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Парсы тіліндегі изафет түрлері осындай мақсаттарда қолданылады:[2]

  • Тиесілілікті белгілейді: برادرِ مریمbarādar-e MaryamМәриямның ағасы/інісі. Есімдіктермен де пайдаланылады, мәселен برادرِ منbarādar-e manменің ағам/інім, бірақ ауызекі тілде көбінесе тәуелдік жалғауды қолданады: برادرمbarādar-amағам/інім.
  • Сын есім–зат есім сөз тізбегі ретінде: برادرِ بزرگbarādar-e bozorgүлкен бауыр (аға).
  • Ат пен тек/лауазым/атақ: محمد مصدقMohammad-e MosaddeqМұхаммед Мосаддық, آقایِ مصدقāghā-ye MosaddeqМосаддық мырза.
  • Екі зат есім байланыстыру: خیابانِ تهرانkhiābān-e tehrānТегеран көшесі немесе Тегеранға жол.

Түркі изафеті

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Түркі тілдерінде, солардың қатарындағы қазақ тілінде, изафеттің үш түрі бар:

  • Бір зат есім сөздің екінші зат есімге анықтауыш болып, қосымшасыз қабыса байланысуы арқылы жасалған сөз тіркесі: аллюминий қасық, шуашша чукун çултемір жол, түрікше orta parmakортаң терек, тура аудармасы орта саусақ.
  • Нөлдік тұлғадағы зат есімнен тұрған анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаудың үшінші жағындағы анықталатын сөзден жасалған сөз тіркесі: орман аңы, өзбекше O’zbekiston RespublikasiӨзбекстан Республикасы.
  • Ілік септіктегі анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаулы анықталатын сөзден тұратын сөз тіркесі: аңшының мылтығы, түрікше atın ölümüаттың өлімі.

Изафет түрлері контекстіге қарай бір-біріне ауыса алады. Мәселен, ауыл баласыосы ауылдың баласы, бұл мектептің оқушыларымектеп оқушылары. Изафеттің сыңарлары бір-бірінен алыс тұрып та, байланыса береді, мысалы студенттің бүгін берген жауабы. [3]

Басқа тілдерде

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Түркі изафетіне ұқсас құрылым фин-угр тілдерінде де табылады, алайда олар шығыс тілдері болмағандықтан ол құрылымды атау үшін изафет термині көбінесе қолданылмайды:

  • Удмуртша мынам киыменің қолым, ныллэн книгаезқыздың кітабы.[4]
  • Мажарша Ferenciek tereФранцискандар алаңы.

Албан тілінде парсы изафеті тәрізді құрылым бар. Оны құру үшін оқшау артикльді қолданады. Мәселен, djali i urtëақылды ұл бала, bija е partizanitпартизанның қызы, Akademia e Shkencave e ShqipërisëАлбания Ғылым Академиясы.

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия / Ә. Нысанбаев — Алматы, 1998. — ISBN 5-89800-123-9.
  2. Moshiri Leila Colloquial Persian — London: Routledge, 1988. — ISBN 0-415-00886-7. (ағыл.)
  3. Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты Қазақ тілі. Энциклопедия — Алматы, 1998. — P. 509. — ISBN 5-89800-123-9.
  4. Denis Sacharnych [udmurt.info УДМУРТОЛОГИЯ]  (орыс.).