Изафет
Изафет (парсыша اضافه ezāfe, арабша إِضَافَة) — зат есім сөздердің бір-біріне бағына байланысуынан жасалған сөз тіркестері.[1] Изафет көбіне иран, түркі, семит тілдерінде және урду сияқты иран тілдерінің ықпалына түскен тілдерде кездеседі.
Парсы изафеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Парсы тіліндегі изафет түрлері осындай мақсаттарда қолданылады:[2]
- Тиесілілікті белгілейді: برادرِ مریم barādar-e Maryam — Мәриямның ағасы/інісі. Есімдіктермен де пайдаланылады, мәселен برادرِ من barādar-e man — менің ағам/інім, бірақ ауызекі тілде көбінесе тәуелдік жалғауды қолданады: برادرم barādar-am — ағам/інім.
- Сын есім–зат есім сөз тізбегі ретінде: برادرِ بزرگ barādar-e bozorg — үлкен бауыр (аға).
- Ат пен тек/лауазым/атақ: محمد مصدق Mohammad-e Mosaddeq — Мұхаммед Мосаддық, آقایِ مصدق āghā-ye Mosaddeq — Мосаддық мырза.
- Екі зат есім байланыстыру: خیابانِ تهران khiābān-e tehrān — Тегеран көшесі немесе Тегеранға жол.
Түркі изафеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Түркі тілдерінде, солардың қатарындағы қазақ тілінде, изафеттің үш түрі бар:
- Бір зат есім сөздің екінші зат есімге анықтауыш болып, қосымшасыз қабыса байланысуы арқылы жасалған сөз тіркесі: аллюминий қасық, шуашша чукун çул — темір жол, түрікше orta parmak — ортаң терек, тура аудармасы орта саусақ.
- Нөлдік тұлғадағы зат есімнен тұрған анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаудың үшінші жағындағы анықталатын сөзден жасалған сөз тіркесі: орман аңы, өзбекше O’zbekiston Respublikasi — Өзбекстан Республикасы.
- Ілік септіктегі анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаулы анықталатын сөзден тұратын сөз тіркесі: аңшының мылтығы, түрікше atın ölümü — аттың өлімі.
Изафет түрлері контекстіге қарай бір-біріне ауыса алады. Мәселен, ауыл баласы – осы ауылдың баласы, бұл мектептің оқушылары – мектеп оқушылары. Изафеттің сыңарлары бір-бірінен алыс тұрып та, байланыса береді, мысалы студенттің бүгін берген жауабы. [3]
Басқа тілдерде
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Түркі изафетіне ұқсас құрылым фин-угр тілдерінде де табылады, алайда олар шығыс тілдері болмағандықтан ол құрылымды атау үшін изафет термині көбінесе қолданылмайды:
- Удмуртша мынам киы — менің қолым, ныллэн книгаез — қыздың кітабы.[4]
- Мажарша Ferenciek tere — Францискандар алаңы.
Албан тілінде парсы изафеті тәрізді құрылым бар. Оны құру үшін оқшау артикльді қолданады. Мәселен, djali i urtë — ақылды ұл бала, bija е partizanit — партизанның қызы, Akademia e Shkencave e Shqipërisë — Албания Ғылым Академиясы.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия / Ә. Нысанбаев — Алматы, 1998. — ISBN 5-89800-123-9.
- ↑ Moshiri Leila Colloquial Persian — London: Routledge, 1988. — ISBN 0-415-00886-7. (ағыл.)
- ↑ Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты Қазақ тілі. Энциклопедия — Алматы, 1998. — P. 509. — ISBN 5-89800-123-9.
- ↑ Denis Sacharnych [udmurt.info УДМУРТОЛОГИЯ] (орыс.).