Когерентизм
Когерентизм (ағылш. Coherentism, кейде Ақиқат үйлесімі теориясы) — кейбір философтар бойынша, мәлім ойтүйіннің дұрыс, не бұрыс екенін ол ойтүйіннің біз ұстанатын басқа ойтүйіндермен үйлесуі, немесе қайшы болуы бойынша анықтау керек.
Философиялық эпистемологияда когерентизмнің екі түрі бар: ақиқат үйлесімі теориясы[1] және негіздеме үйлесімі теориясы[2] (эпситемологиялық когерентизм деп те аталады).[3]
Мәлім пікірдің дұрыстығын оның басқа пікірлермен үйлесуі арқылы негіздейтін Ақиқат үйлесімі теориясы әдетте ақиқат сәйкесімі теориясынан (ақиқат дегеніміз практикалық шындыққа сәйкесу) кейінгі ең көп қабылданған теория есептеледі.
Анықтама[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ақиқат теориясы ретінде когерентизм нақты сөйлемдерді белгілі бір сөйлемдер жиынтығына сәйкес келетін сөйлемдермен шектейді. Біреудің сенімі, егер ол адамның барлық немесе басқа (шынайы) сенімдеріне сәйкес келсе ғана шындық. Содан кейін когеренттілік терминологиясы абсолюттік немесе әмбебаптық сияқты барлық шындықты анықтайтын кейбір ұғымдар арқылы шындықпен байланысты деп айтылады. Бұл қосымша терминдер шынайы тұжырымның нені білдіретінін анықтайды, содан кейін шындық туралы мәлімдемелер шынайы сенімнің нені білдіретінін шешеді. Әдетте когеренттілік тек жүйеліліктен гөрі түсініледі. Әдетте, жан-жақты және "Оккамның ұстарасы"талаптарына сәйкес келетін мәлімдемелерге артықшылық беріледі.
Принциптің иллюстрациясы ретінде, егер адамдар виртуалды шындық әлемінде өмір сүрсе, онда жоқ ағаштардағы құстарды көре алар еді. Онда тек құстар ғана емес, ағаштар да жоқ. Адамдар құс пен ағаштың бар екенін білуі мүмкін немесе білмеуі мүмкін, бірақ кез-келген жағдайда виртуалды және нақты әлем арасында қол жетімді тәжірибе шеңберінде шынайы сенімдермен көрсетілген үйлесімділік бар. Когеренттілік-бұл кез-келген жағдайда жалған болуы мүмкін сенімдерді айналып өтіп, шынайы құндылықтарды білдіру тәсілі. Ақиқаттың сәйкестік теориясының дәстүрлі сыншылары оның мазмұны шексіз болмаса немесе мазмұны қандай да бір түрде дәлел түрінде болмаса, бір уақытта мазмұны мен дәлелі бола алмайтынын айтты. "Бар дәлелдеудің" бұл түрі күлкілі болып көрінуі мүмкін, бірақ когерентистер бұл проблема емес деп санайды. Сондықтан ол кейде тым жалпыланған деп саналатын теориялар тобына жатады, оны Габор Форрай "блоб-реализм"деп атайды.
Мүмкін, шындықтың когерентті теориясына ең танымал қарсылық-Бертран Расселдің қарама-қайшылық туралы дәлелі. Рассел сендіру мен оның теріске шығаруы әрқайсысы барлық сенімдердің бір жиынтығына сәйкес келеді, бұл оны іштей қарама-қайшы етеді деп сендірді. Мысалы, егер біреу жалған сенімге ие болса, онда бұл сенім жалған болса да, нақты нәрсеге қатысты ма, жоқ па, оның орнына дұрыс сенім шындыққа сенбейді ме? Осылайша, когеренттілік релятивизм немесе парадокс сияқты сәйкессіздіктің шектеулі дәрежесіне қайшы келмейтін немесе мүмкіндік беретін теорияға негізделуі керек. Когеренттіліктің қосымша қажетті критерийлері әмбебаптықты немесе абсолюттілікті қамтуы мүмкін, бұл теория шексіздік тұжырымдамасын қолданбаған кезде антропологиялық немесе сәйкес келмейді деп болжайды. Когерентист бұл сценарий қарастырылып отырған теорияларға қарамастан қолданылады деп дау айтуы мүмкін, сондықтан когерентизм релятивизмнен аулақ болу үшін шындықтың таңдаулы теориялық негізі болуы керек.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі философияда ақиқаттың когеренттілік теориясын Барух Спиноза, Иммануил Кант , Иоганн Готлиб Фихте , Карл Вильгельм Фридрих Шлегель, Георг Вильгельм Фридрих Гегель және Гарольд Генри Йоахим қорғады (ол түпкілікті тұжырымымен есептеледікутеория). Алайда, Спиноза мен Кант ақиқаттың сәйкестік теориясының қорғаушылары ретінде түсіндірілді.
Соңғы заман философиясында Гегель мен Гегель гносеологиялық когеренттік көзқарастарды ұстанды, бірақ негіздеменің когеренттілік теориясының түпкілікті тұжырымын Ф.Х. Брэдли өзінің "логика принциптері" (1883) кітабында ұсынды.
Қазіргі философияда гносеологиялық когерентизмнің дамуына айтарлықтай үлес қосқан гносеологтарға мыналар жатады: А.К. Эвинг, Бренд Бланчард, К. и. Льюис, Николас Решер, Лоуренс Бонжур, Кит Лерер және Пол Тагард. Отто Нейрата кейде гносеологиялық когерентист болып саналады.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ The Coherence Theory of Truth (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- ↑ Coherentist Theories of Epistemic Justification (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- ↑ Paul K. Moser (1986), "Epistemic Coherentism and the Isolation Objection", Grazer Philosophische Studien 27:83–99.