Көміртектің сутекті және оттекті қосылыстары

Метан - СН₄, иіссіз, түссіз газ. Ол шалшық немесе кеніш газы деп аталады, себебі метан көмір бассейндерінде көмір өндіргенде жинақталады, кейде сол газ жарылып апатты жағдайлар туып жатады, яғни мына реакция жүреді:

СН₄+ 2О₂= СО₂+ 2Н₂О

Метан - суда ерімейтін, ауадан жеңіл газ D (ауа)=0,55.

Көміртектің оттекті қосылыстары

Көміртек II және IV валенттілігіне сәйкес оксидтер CO мен СО₂ түзеді.

Көміртек (II) оксиді CO

Алынуы

Өнеркәсіпте (домна пештерінде) кокс жанып, көмірқышқыл газына айналады. Ал оттегі жетіспегенде көмірмен әрекеттесіп көміртек (II) оксидін түзеді.

С + О₂ = СО₂

СО₂ + С = 2СО

2С + О₂ = 2CO

Ауадан сәл жеңіл, түссіз улы газ, суда нашар ериді. Иіс газы деп аталады. Қалыпты жағдайда сумен әрекеттеспейді.

Химиялық қасиеті

CO тұз түзбейтін оксид, көбінесе жоғары температурада тотықсыздандырғыш ретінде домна пешінде, органикалық, синтезде қолданылады. Қыздырғанда металл оксидтерінен металды тотықсыздандырады.

CuO + CO = Cu + СО₂

SiО₂ + 2СО = Si + 2CО₂

Көмір (II) оксиді - ауада көгілдір жалынмен жанатын газ.

2СО + О₂ = СО₂

Көміртек (IV) оксиді

Көміртек (IV) оксиді - СО₂, түссіз, иіссіз, ауадан ауыр, жануды қолдамайтын, жануарлар мен адамдардың тыныс алуы нәтижесінде бөлінетін газ (ауада 0,039%). СО₂ - көмірқышқыл газы ауадан ауыр болғандықтан (D (ауа) = 1,52) жертөлелерде, шұңқырларда, шахталарда, құдықтарда жиналып қалады. Сол жерлерде жүргенде сақтану ережелерін қолданады. Сондай-ақ белмелерді де жиі желдету қажет. Ол оңай сұйыққа айналады (5, 7 мПа қысымда, 20°С), ал - 78,5°С қатты күйге де (құрғақ мұз) айнала алады.

Құрылымдық формуласы О = С = О

Алынуы

1) жану реакциясы

С + О₂ = СО₂

2) карбонаттар айырылғанда

СаСО = СО₂↑ + СаО

3) зертханада

СаСО₃ + 2HCl = СO₂↑ + СаСl₂ + Н₂O

4) негіздік тұздар айырылғанда

(CuОH)₂CО₃ = СО₂ + 2СuО+ Н₂О

5) органикалық заттар жанғанда

СН₄ + 2О₂ = СО₂ + 2Н₂О

Химиялық қасиеттері

СО₂ - қышқылдық оксид, оған көмір қышқылы сәйкес келеді. Мынадай реакцияларға түседі:

1) негіздік оксидпен әрекеттесіп тұз түзеді:

СО₂+ СаО = СаСО₃

2) негізбен әрекеттесіп тұз бен су түзеді:

СО₂ + Са(ОН)₂ = СаСО₃↓ + Н₂О

3) кальций карбонатының судағы ерітіндісіне көмірқышқыл газын артық мөлшерде жібергенде тұнба жойылып, ерімтал қышқыл тұз түзіледі:

СаСО3 + Н₂О + СО₂ → Са(НСО₃)₂

4) сумен әрекеттескенде әлсіз, тұрақсыз көмір қышқылын береді:

СО₂+Н₂О ↔ Н₂СО₃

Кальций гидроксиді, ізбес суы, әк сүті, көмірқышқыл газына сапалық реакция жасайтын реагент болады (СаСО₃ ақ тұнбаның түзілуі).

Са(ОН)₂ + СО₂ = СаСО₃↓ + Н₂О

Қолданылуы

Өрт сөндіргіштерде, газдандырылған сулар алғанда, тоңазыткыштарда қолданылады.