Маңғыстау – хазар байланыстары

Маңғыстау – хазар байланыстары, 7 – 10 ғасырлар арасында болды.

Тарихы

Біздің заманымыздың 7 ғасырдың 2-жартысында Каспий маңы ойпатында және солтүстік Кавказдың шығыс бөлігінде Хазар қағанаты өмір сүрді. Олар грек, араб, ежелгі еврей және түркі тілдеріндегі жазуларды пайдаланды. Хазар құжаттарынан бізге жеткені Иосиф қағанның (10- ғасырдың ортасы) Кардова халифының министріне жазған хаты ған ауылы Иосиф ол хатында өзіне бағынышты аумақ шығыста Каспийден (қай жерден басталатыны белгісіз) батыста Бузан (Дон) өзеніне дейін, солтүстіктен оңтүстікке дейін 385 км-ге созылып жатқанын айтады. Жыл сайын оның көшіп-қонатын жері Еділ бойы даласы, Донның төменгі ағысы мен Маныч өзендері және Каспийдің батыс бөлігі болған. Сонымен қатар Еділ, Дон, Кубань, Терек, Жайық, Ембі өзендері бассейндерінің ашылуы да Хазар мемлекетінің тағдырымен байланысты. Масуди өз еңбегінде сол уақытта Маңғыстаудың хазарларға бағынышты болғанын айтады.

Саяси өмірі

Еуразия саяси өмірінде аса зор маңыз атқарған Хазария Византиямен, Араб халифатымен, Орта Азия елдерімен сауда жасап тұрды. Осы кезеңде Каспий теңізінің шығыс жағындағы Хорезм мемлекетінің аумағында қалалардың қарқындап өскені туралы деректер баршылы қаласы С.П. Толстовтың пікірі бойынша «бұл экономикалық көтерілу Хорезмде қала өркениетінің дамып, өзімен іргелес жатқан далалықтармен байланыстардың орнығуы нәтижесінде болды». Хорезм саудагерлері алдымен осы күнгі Түрікменстан мен Батыс Қазақстан жерлеріне, одан Шығыс Еуропа елдеріне сапар шегетін. Шығыс Еуропамен сауда байланысын жасаудағы негізгі рөлді Үргеніш атқарды. Үргеніштен Үстірт арқылы батысқа қарата Маңғыстау теңіз жағалауларына, Солтүстік -батысқа қарай Орталық Еділ бойына баруға болатын еді.

Сыртқы саясат

Хорезмнің сыртқы саясатының мақсаты Еділ бойына басымдылық көрсету, әсіресе, сауда бағытында үстем болу еді. Осы ұмтылыс ақыр соңы 10 ғасырдың басында Итильде Хорезмнің сауда орталықтарының ашылуына әкелді. Сауда жолдарының түйісер жерінде орналасқан Еділ бойына басымдылық көрсету үшін исламды тұтынған Хорезм мен христиандық Киев Русінің арасындағы бақталастық ақыры Хазарияның құлдырауына әкеліп соқтырды. Хазарияның батыстағы бірден-бір қарсыласы Орыс мемлекеті 10 ғасырдың 2-жартысында күшейе түсті. 965 жылдары Святослав хазарларға қарсы жорыққа аттанып, оларды жеңіліске ұшыратты. Белая Вежа деген қаласын алады. Бұл жайында араб географы ибн Хаукал 10 ғасырдың 70-жылдары жазған болатын. «Орыстар бәрін қиратып бақты. Итиль өзені бойындағы хазарларға, болгарларға, бұртастарға жататын елдердің иелігіндегі нәрселердің бәрін талан-таражға салды. Орыстар елді жайлап алған соң Итиль жұрты баспана іздеп, Баб-әл-Аб-вап аралына барып бекінді. Кейбіреулері қорыққандықтан Сиях-Кух (Маңғыстау) аралына барып мекендеді» деп жазды. Ибн Хаукал Святослав жорығынан үш жыл кейін (968 – 69) хазариялық қашқындарды Грузияда көргенін жазады. Бұл уақытта қашқындардың көбі Итильге қайта оралған болатын. Ол туралы Мукаддасидің еңбегінде де айтылады. Оның сөзі бойынша «Хазар (Итиль) қаласының тұрғындары қайта оралғанда иудей емес, мұсылман болып оралды».

Шабуыл

Хазарлардың иудей дінінен мұсылман дініне өтуі туралы ибн Мисхавейх те жазады. Оғыздардың шабуыл жасауынан қорыққан хазарлар Хорезмнен көмек сұрайды. Хорезм бастапқы кезде олардың иудей дінінде болғандығы үшін көмектен бас тартады, бірақ артынан егер олар мұсылман дінін қабылдаса қол ұшын беретінін айтады. Бұл ұсынысқа хазарлардың патшасынан басқасы келіседі. Ибн-әл-Асирдің айтуы бойынша көмекке келген хорезмдіктер оғыздарды қуып шыққаннан кейін хазарлардың патшасы да мұсылман дінін қабылдайды. Осылай Хазария өзінің тәуелсіздігі үшін Еділ бойы елдерімен сауда байланысы бар Хорезмнен көмек алады. Бұл уақытта бұрын хазарларға бағынып келген Маңғыстау Хорезмнің қол астына кіреді. Маңғыстау және Үстірт арқылы өткен екі негізгі сауда жолын зерттеушілердің пікіріне сүйенсек, Маңғыстау жолы Хорезм мен Хазарияны, Үстірт жолы Хорезм мен Болгарияны байланыстырғанын білеміз. Ибн Фадланның миссионерлік мақсаттағы Еділ Болгариясына сапарының Үстірттің ұлан-байтақ даласы арқылы өткендігі белгілі. Ал Гардизи болса, Арал теңізінің батыс жағалауындағы дала арқылы печенегтер еліне баратын жол туралы жазады. Өзінің жер көлемінің кішілігіне қарамастан Хорезм, әсіресе Үргеніш сауда саласында басты рөл атқарды. Истахридің айтуы бойынша тіпті Хорасанның өзінде хорезмдіктер негізгі сауда өкілдері болды.

Көшпелі ел

Көшпелі түріктермен, хазарлармен, Еділ болгарларымен сауда байланысын олар өз қолдарында ұстады. Сонымен қатар мұсылман елдеріне солтүстіктен келетін тауарлар Хорезм саудагерлері арқылы өтетін. Бұл туралы Мукаддасидің келтірген мысалдары нақты дәлел бола алады. Оның айтуы бойынша бұлғынның, сұр тиынның, дала түлкісінің, сусардың, құндыздың және қоянның боялған терілері, сондай-ақ ақ теректің қабығы, балық желімі, балық тістері, былғарының бірнеше түрлері, мысалы, қару-жарақтың түрлері, славяндардан шыққан құлдар Еділ Бұлғариясынан Хорезмге әкелінетін. Өз кезегінде Азиядан жібек және мақтадан жасалған маталар, кілемдер, зерлі мата, киіздер, өте жоғары өрнектелген қыш бұйымдары, шөлмектен, алтыннан және күмістен жасалған ыдыстар, маржан және қымбат бағалы тастар, монеталар, садақтар, зергерлік бұйымдар тасылатын. Бұл уақыттарда екі ортада орналасқан Маңғыстаудың сол кезеңдегі саяси оқиғалары да тыс қалмай, ел мен елдің арасындағы негізгі сауда байланысының тірек пункттері болғаны өз-өзінен белгілі.

Каспий теңізі

Жергілікті археолог А. Астафьевтің еңбектерінде Хорезмнен шыққан сауда керуендерінің қазіргі Бозащы түбегі тұсындағы кішкене бұғаз арқылы Еділ бойына өтетіні айтылады. Өйткені Каспий теңізінің жағалау сызығы оның деңгейінің оқтын-оқтын өзгеріп тұруына байланысты тұрақты емес болатын. Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде төмен түсуінің ерте заманнан бергі өзгерістерімен кеңес заманы кезінде С.И. Варущенко басшылығындағы Су мәселесі жөніндегі институты айналысты. Осы институттың ғалымдары Каспий теңізінің мезгіл-мезгіл көтеріліп (трансгрессия) және төмен түсуінің (регрессия) соңғы 2 – 3 млн. жылғы сызбасын жасады. Теңіз суының жағалаудағы өзгерістері жөнінде нақты деректер соңғы мыңжылдыққа жатады. Бұл деректер азиялық және еуропалық географтардың, саяхатшылардың жазбаша хабарламаларын және Каспий теңізінің әр кезеңдегі карталарын, сонымен қатар археологиялық қазбаларды зерттеу істерінің жиынтығынан алынды. Каспий теңізінің ең жоғарғы көрсеткіші Кронштадт футштогының нөлімен сәйкес келеді. Бүгінде ол 27,2 м болып анықталады. 5 ғасырдың орта кезеңімен 14 ғасырдың басына дейін Каспий туған төмен түсу жағдайында болып, ең төменгі көрсеткіш 34 м. болды. Осындай төменгі ұқсас белгілерде Каспий теңізінің көрінісі таң қаларлықтай өзгеріп отырған. Теңіздің солтүстік бөлігінің тайыздануына байланысты Бозащы түбегі құрғақ жерге айналған. Еділ өзені өзінің атырауын 100 км-ге дейін ұлғайтқан. Ал Жайық өзені Каспий теңізінің Солтүстік -шығыстағы бұрынғы түбінде үлкен тұщы көлге айналып, одан кейін ғана ағыс арқылы қашықтап кеткен теңізге құйып отырған. Теңізбен осы көлдің арасындағы мойнақ 50 км-дей болған. Зерттеушілер осы мойнақты Бозащы мен Астрахан жағалауын тікелей жалғастырып жатқан көпір деп атайды. Бұл көпір теңіздің оқтын-оқтын көтеріліп, төмен түсуіне орай пайда болып, өте ерте кезде Еуразия континентіндегі халықтарға ең қысқа жолмен Бозащы түбегіне баруына жағдай жасаған. Қалай болғанда да Қаратау өңірінде сауда тұрақтары пайда болғаннан кейін әрлі-берлі өткен сауда керуендері осы жолдарды пайдаланған.