Мәрмәр шүрегей
| Мәрмәр шүрегей | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Амандық күйі | ||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||
| Marmaronetta angustirostris (Menetries, 1832) |
Мәрмәр шүрегей (лат. Marmaronetta angustirostris) — қазтәрізділерге жататын өзен үйрегі.
Салмағы 400—600 г, қоразы мен мекиенінің реңі бірдей. Мәрмәр шүрегейлер кейде ағаш бұтағына қонақтайды. Жерге, кейде су жағалауындағы ағаш куысына немесе бұтақтарға ұя салады. Әдетте 7— 9 (кейде 12) жүмыртқа салады, ал балапандары 25—27 күнде қанаттанады. Тіршілігі толық зерттелмеген, қорегі суда және құрлыкта өсетін өсімдіктер. Мәрмәр шүрегей — жыл құсы. Негізгі қыстайтын жерлері Солтүстік Африка, Оңтүстік Азия аймағы. Бұрын 1930— 60 жылы Сырдария бойында жиі ұшырасқан. Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).[1]
Статусы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1-ші санат. Жойылып бара жатқан түр, КСРО Қызыл кітабына (1984 ж.) тіркелген. Қазақстанда 1963 жылдан 1999 жылға дейін кездеспеген. 2000-2003 жылдары бұл түрдің бірнеше рет кездесуі оның Қазақстанның оңтүстік облыстарының жеке суқоймаларында ұялауының қайтадан қалпына келгендігін айтуға негіз болады [2].
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Монотиптік түр, Қазақстанда таралу аймағының солтүстік-шығыс шекарасы өтеді.
Таралуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Таралу аймағы тар шөлді аймақтан шықпайтын Жерортатеңіздік түр. Жерорта, Каспий және Қара теңіздерге құятын өзендерде қыстайды[3]. Қазақстанда XX ғасырдың бірінші жартысында ұялауы Сырдария мен Жайық өзендерінің алаптарында [4], екінші жартысында тек бір рет қана есепке алынған [5]. Ұзақ үзілістен соң – 2000 жылы (жалғыз) және 2003 жылы (жұп) Оңтүстік Қазақстанда Қызылкөл көлінде табылған [2][6]. Оның бұл жерде пайда болуы мәрмәр шүрегейдің өзбекстандық популяциясының санының артуына және оның солтүстікке қарай қоныс аударуына байланысты болып табылады [7][8].
Мекендейтін жерлері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Түбі лай және қалың қамыс өскен тұщы және аздап кермек сулы суқоймалары; ұясын жағаға не аралдарға салады, қопақтарға жоламайды [8][9]. Қазақстанда тұщы, жиі жағалауларында бұталар және суүсті өсімдіктері өскен көлемі үлкен емес жағалауы тіктеу көлдерде мекендейді [4].
Саны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстанда белгісіз. Әлемде қазіргі саны 15 мыңдай деп бағаланады [10]. Қазақстанмен көршілес Өзбекстан территориясында қазір 100-200 бас мәрмәр шүрегей мекендейді [8][9].
Негізгі әсер ететін факторлар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Түрдің саны негізгі таралу аймағында (Пәкістан, Иран, Түркия және Жерорта теңізі елдері) гидрорежимнің тұрақтылығына тәуелді [11]. Саны өскенде шүрегейлердің бір бөлігі солтүстікке қарай ығысып, Қазақстанның оңтүстік және батыс облыстарына енеді. Саны депрессияға ұшырағанда бұл керісінше жүреді.
Биологиялық ерекшеліктері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Аз зерттелген. Сәуірдің ортасында ұшып келеді, ұялауға басқа өзен үйректерінен кеш түседі. Өзбекстан жағдайында ұяда 7-9 (сирек 12) жұмыртқа болады, мамық басқан балапандарын мамырдың аяғы – маусымның басында кездестіруге болады, қанаттарына маусымның аяғы – шілденің басында қонады, ұяда бұл кезде 5-7 балапан болады. Қыстауға ұшар алдында, басқа үйректер сияқты, біршама, бірнеше жүздеген құс, жиналады [8][9].
Қолда өсіру
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Европаның хайуанаттар парктері мен құс питомниктерде көбейеді, Қазақстанда өсірілмейді.
Қабылданған қорғау шаралары.
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Аулауға тиым салынған.
Қажетті қорғау шаралары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дайындалмаған. Кездейсоқ атып алудың алдын алу үшін түрді қорғау жайында үгіт жүргізу.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Таралу аймағы шегінде таралуы жайында деректер жинау. Қазақстанда бұрында ұялаған жерлерін тексеру.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- ↑ a b Книстаутас, 2001;
- ↑ Дементьев, 1952;
- ↑ a b Долгушин, 1960;
- ↑ Шевченко и др., 1993.,
- ↑ Гаврилов, Колбинцев,
- ↑ [6,7] Крейцберг-Мухина, 2003;
- ↑ a b c d Кашкаров, 2007.
- ↑ a b c Крейцберг-Мухина, 2003;
- ↑ Delany, Scott, 2002.
- ↑ Cramp & Simmons, 1977.