Партиялық ішкі сайлау
Партиялық ішкі сайлау (сонымен қатар «праймериз» ағылш. primaries, кт. — бастапқылар ← ағылш. primary elections — алдын ала сайлау, алдын ала дауыс беру) — саяси партиядан бірыңғай үміткерні сайлау, «жалпы праймериз» жағдайында — көптеген партиялардан бірыңғай үміткер. Содан кейін партиялық ішкі сайлаудың жеңімпазы негізгі сайлау кезінде басқа партиялардың үміткерлерімен бәсекелеседі. Партиялық ішкі сайлаудың мәні-бір партияның үміткерлері негізгі сайлауда бір-бірінен «дауыс алмауы» керек, өйткені олардың сайлаушылары әдетте жақын. Жеңілгендер кейде негізгі сайлауға қатысады, бірақ тәуелсіз үміткерлер ретінде өз партиясының қолдауынсыз.
Партиялық ішкі сайлау кез келген адам дауыс бере алатын кезде ашық, ал праймеризді өткізетін партия мүшелері ғана дауыс беруге құқылы болған кезде жабық болады.[1] Сонымен қатар, көптеген аралық нұсқалар бар. Кейде сайлауда ең көп дауыс жинаған екі үміткер екінші турға қатысады.
Партиялық ішкі сайлау көбінесе АҚШ-та, сирек басқа мемлекеттерде өткізіледі.
АҚШ
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Тағы қараңыз: АҚШ-тағы президенттік праймериз
Ең алғаш партиялық ішкі сайлау 1842 жылы АҚШ-та өтті. 1901 жылы Флорида штаты тұңғыш праймериз өткізіп, сол жылы бұл ұғым заңды түрде қабылданды.[2] Бұған дейін үміткерлер партиялардың кеңестері мен съездерінде іріктеліп алынған болатын. Көбінесе кулуарлық келіссөздер нәтижесінде. Алайда, Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін алдын — ала дауыс беру тәжірибесі қысқарды — А. Варенің бағалауы бойынша 1936 жылға қарай алдын ала дауыс беру тек тоғыз штатта өткізілді.[3] Кейіннен алдын-ала дауыс беру көптеген штаттарда өткізіле бастады.
Дауыстарды санау кезінде әр түрлі дауыс беру жүйелері мен көп сатылы схемалар қолданылады. АҚШ-тың 11 штатында алдын ала дауыс беру емес, партиялық конференциялар немесе партиялық референдумдар — кокустар өткізіледі.
Басқа елдер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Алдын ала дауыс беру Латын Америкасы мен Еуропаның кейбір елдерінде өткізіледі. Аргентина мен Уругвайда алдын ала дауыс беру барлық саяси партиялар үшін міндетті болып табылады[1]. Бұл ретте Аргентинада сайлаушылар алдын ала дауыс беруге қатысуға міндетті, әйтпесе оларға (2016 жылғы жағдай бойынша) айыппұл салынады.[1] 2010 жылдары партиясыз қатысқан алдын ала дауыс беруді Ұлыбритания, Канада және Францияның кейбір саяси партиялары да өткізді.[1]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ a b c А. Ахметқазы Праймериз: халықаралық тәжірибе. Aikyn.kz (4 маусым 2020). Тексерілді, 21 қыркүйек 2024.
- ↑ Тайыпжан Дәулетханұлы Нұржамал Үсенова: Праймериз деген не?. Massaget.kz (17 маусым 2020). Тексерілді, 21 қыркүйек 2024.
- ↑ Петрова Р. И. (2014). "Особенности процедуры праймериз в современной России" (in ru). Вестник Пермского научного центра УрО РАН (3): 70-71. https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-protsedury-praymeriz-v-sovremennoy-rossii/viewer.