Сабақ (биология)

Сабақ - өсімдіктің жер асты мүшелерімен жер үсті мүшелерін жалғастырып тұратын орталық тірек.

Қызметі:

сабаққа бүршік, жапырақ, гүл, жеміс бекінеді;
қоректік заттар сабақ арқылы қозғалады;
органикалық заттар қорға жиналады;
көбеюге қатысады.

Сабақтың ішкі құрылысы

Сабақтың ішкі құрылысын ағаш діңінің көлденең кесіндісінен көреміз. Ішкі құрылысы 4 қабаттан тұрады: қабық, камбий, сүрек, өзек.

1. Қабық – сабақтың ең сыртқы қабаты. Қабық – өң, тоз, тін қабатынан тұрады. Өң – түссіз (мөлдір), жас сабақтардың сыртын қаптайды. Үлкен ағаштардағы өң түлеп түсіп, орнын тоз алмастырады. Тоз қалың болса да ішкі жасушалардың тыныс алуына оттегін өткізеді. Тозда тыныс алуға қатысатын пішіні төмпешікке ұқсаған жасушаларды жасымықша дейді. Жасымықшалар өркендердің сыртынан бұртиып айқын білінеді. Тоздың ішкі жағында қабыққа беріктік (мықтылық) қасиет беретін тін қабаты орналасқан. Кендір, зығыр, мақта өсімдіктерінде қабықтың тін талшықтары жақсы дамыған. Тін талшықтарынан өндірісте түрлі маталар, бұйымдар тоқылады. Қабық өсімдікті сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды.

2. Камбий – қабықтан кейінгі орналасатын қабат. Жас бұтақтың қабығын сылып тастаса камбий жасушаларының қабықшасы жыртылады (бұзылады). Қабықшасы жыртылған жасуша ішіндегі цитоплазма мен шырыны ағып кетеді. Сылынған жерді саусақпен сипаса, шырышты дымқыл байқалады. Камбий ағаштардың бір жылдық өркенінде қабықтан кейінгі сары түсті қабат) пайда болады. Камбий жасушалары ұшы сүйірленген ұзынша пішінді. Бірнеше қабат жасушалардан түзіліп, камбий аймағын құрайды. Барлық жасушалары бөлінуге қабілетті. Камбий жасушалары қыста бөлінбейді. Көктем шығысымен қарқынды бөліне бастайды. Камбий жасушаларының бөлінуінен ағаштар жыл сайын жуандай береді. Камбийден жылдық қабаттар (шеңберлер) түзіледі. Шеңбер саны арқылы ағаштардың жасын ажыратуға болады.

3. Сүрек – сабақтың едәуір бөлігін алып жататын камбийден кейін орналасатын қабат. Жасушаларының пішіндері мен мөлшері біркелкі емес. Ұзын, жіңішке жасушалары қосылып, түтікше құрайды. Түтікшенің айналасын беріктік қасиет беретін қалың қабықшалы сүрек талшықтары қоршайды. Камбий жасушалары дамылсыз бөлінетіндіктен, ағаш діңі жуандап өседі.

4. Өзек – сабақтың орталық бөлімі. Жас өркенде жасушалары тірі болғандықтан, органикалық заттар қорға жиналады. Өзек жасушалары өзек сәулелерін құрайды. Өзек сәулелерінің жасушалары сабақтың барлық бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады. Қоректік заттар өзек сәулелері арқылы сабақтың басқа қабаттарына жеткізіледі. Өзек сәулелері де камбийден түзіледі.

Классификациясы

Жер деңгейіне орналасуына байланысты

жер үстіндегі сабақ
жер астындағы сабақ

Қуаруына байланысты

шөптекті,
ағаштекті
сүректі болып бөлінеді.

Өсу бағытынына байланысты

тік (жүгері, бидай, терек, емен, қайың және т.б.)
жатаған немесе желі сабақ - өте әлсіз, жұмсақ. Жер бауырлап жатады. Мұртшалары арқылы ұзарып өседі. Мұртшада желі сабақ тобына жатады.
шырмалғыш сабақтар нәзік болғандықтан айналасындағы өсімдіктерге шырмалып өседі ( шырмауық, құлмақ ). Мұртшалары болмайды.
өрмелегіш - мұртшасы арқылы басқа өсімдікке жабысып, өрмелеп өседі. Бұлардың сабақтары сүйенетін өсімдікке тығыз жанаспайды.
жабысқақ сабақтар түктері арқылы сүйенетін өсімдігіне тығыз жанасады. Сүйенетін өсімдіктен ажырату қиын. Мысалы, ағаш шырмауық, жабысқақ қызыл бояу және т.б. жатады. Сабақтары жеңіл, жіңішке әрі ұзын болғандықтан шырмалғыш, өрмелегіш сабақты өсімдіктерді лианалар дейді.
қысқарған сабақ - өсімдіктердің сабағы өте қысқа. Мысалы ( бақбақ, жолжелкен, пияз, ақ қауданды қырыққабат және т.б)

Көлденең қимасының пішініне байланысты

дөңгелек
жалпиған
үш-, төрт-, көпқырлы
қабырғалы
атызды
қанатты

Сабақтын түр-өзгерістері

Жердің үстіндегі сабақтардың түрөзгерістері

Сояу(долана, жабайы алма, жабайы алмұрт т.б.).
Жалған пиязшық немесе туберидия (орхидеялар)
Қылқан (құлпынай, қияр)
Шырынды сабақ немесе кладодия (кактус)
# Бүршік - өнбеген сабақ.

Сояу
Жалған пиязшық немесе Туберидия
Қылқан
Шырынды сабақ немесе Кладодия
Бүршік

Жердің астындағы сабақтардың түрөзгерістері

Жатаған тамырсабақтар (інжугүл, жатаған қазтабан)
Столон (қызғалтақ, топинамбур)
Түйнек (картоп, канна)
Пиязшық (пияз)

Тамырсабақтар
Столон
Түйнек
Пиязшық

Дереккөздер

“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.