Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы заң ережесі

«Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы заң ережесі» - Павлодар, Қарқаралы, Семей, Өскемендері мен Семей облысы Зайсан приставтығы билерінің 1885 ж. майда өткен төтенше съезінде қабылданған, қазақ жұртының арасында алғаш баспа жүзін көрген праволық құжат.

Съезд Семейден 70 шақырым Қарамола деген жерде, Шар көлінің жағасында өткендіктен, бүл заң «Шар ережесі» деп те аталады. Семей облысының әскери губернаторы Цеклинскийдің ұсынысы бойынша съезге қатынасқан 100-ден астам би Семей уезі Шыңғыс болысының өкілі ретінде келген [[Абай[|А. Құнанбаевты]] осы төтенше съездің төрағасы-төбе биі етіп сайлады. Ол кезде Абай қырық жаста, біраз жыл болыстық қызмет атқарып, ел басқару ісінде де тәжірибе жинақтаған, мұсылманша ғана емес, орысша да едәуір салауатты, байтақ жұртқа да, орыс әкімдеріне де аты мәлім болған шағы.

Гуманистік, демокр. көзқарастарымен, дау-жанжалды шешудегі әділдігімен, қазақтың әдет заңы нормаларының тарихын жетік білетіндігімен Орта жүз бен Ұлы жүз ішінде ел аузына ілігіп, аты шыққан кезі. Съезге ұсынылған Ереже жобасын Абай жасап, оны талқылауға 40-тан астам болыс-би, ел жақсылары қатысады. Бүл Ереженің жазылуы жөнінде сол Қарамола съезінде Абаймен бірге болған Мүсірәлі ақсақал былай деп еске түсіреді: «Сонымен айтқан күні ел түгел жиналып, ояздың алдына барды, Абай ояздың үйінде екен, екеуі шықты. Абай қолына ұстаған қағазын ашып, оқыды, жұрт тыңдап тұрды... шығарған заңы 93 статья болған екен десті, сол жердегі жиылған көпшілік бір ауыздан дұрыстап шуласты, ояз Ибрай Қүнанбаевичтің заңы бекіді, бұдан былай билер, осы заңмен билік айтсын, деді» (Абай Құнанбаев. Шығ. бір томдық тол. жин., 1961, 498-6.).

Ереже қазақ тілінде жазылып, орыс тіліне аударылған. Араб әрпімен басылып 1886 ж. Қазан университетінің баспаханасында жарық керген кітапша түрінде нұсқасы және іске тіркелген орысша қолжазбасы Қазақстан Республикасы Орталық Мемл. архив қорында сақтаулы. «Ереже» қазақ халқының әдет-ғүрып заңдарын, патриархалдық-феод. қатынастарды негізге ала отырып, Ресей империясы заңдарының кейбір прогресшіл қағидаларымен ұштастырыла жасалған. Ол - правоның материалдық және процессуалдық нормасының жиынтығы, әрі аға билердің дау-жанжалды шешуде басшылыққа алатын құралы болып табылады. «Ереже» халықтың ғасырлар бойы әділдік пен тәртіп орнату тұрғысында қолданып келген дәстүрлі билік жоралғыларының нақты заң қағидаларына ұласып, тұжырымдалған алғашқы үлгісі болды. Рулық патриархалдық, феодалдық қарым-қатынастар жайлаған, қараңғылық пен мешеулік меңдеген заманда қазақ жұртының зердесінен туындаған осынау құжат бойында қылаң беретін қайсыбір гуманистік идеялар мен прогресшіл сарындар Абайдың ықпалымен дүниеге келген.

Бүл құжатта 19 ғ-дың 2-жартысындағы қазақ халқының салт-санасы, тірлік аясы, бүкіл қауымның праволық, ой-өрісі, сол дәуірдің таптық-әлеум. құрылымы айқын көрініс тапқан. Ережеде лауазым дәрежесіне сай жер-жерде ел тізгінін ұстап, әкімшілік, билік жүргізуші пристав, старшын, би, молдалардың құзыры мен құқы нақты айтылады. Сондай-ақ, ел ішінде кеңінен тараған ұрлық, барымта, құн дауы, қалыңмал, құдалық, қалыңдық даулары, жер дауы, жесір дауы, әмеңгерлік, жиендік жоралғысы тәрізді адамдар мен қауым тірлігіне қатысты басқа да қыруар жайлар туралы ұйғарым, кесімдер қамтылады. Би-болыстан бастап, серіктес, туыстас әрбір адамның әділет жолы, қоғам алдындағы жауапкершілігі, парызы жайлы тұжырымдар да бірнеше бапта соқталанып, бой көрсетеді. Суға кетіп бара жатқандарға, өрт уақытында, боран мен суықта қалғандарға жәрдем көрсетпегендерге, сондай-ақ көпір, арық бұзғандарға, мал өліміне қарсы жасалған шаралар кезінде қолғабыс етпегендерге айып белгілеу жөніндегі 35-, 36- баптардағы тұжырымдар адамдарды қоғамшылдықта, апатқа душар болғандарға алыс-жақын демей қол ұшын беруге, көмектесуге шақырады. Ата-ананы, құрметті кісілерді, молданы ренжіткендерді, ұрыс-төбелес шығарып, бұзақылық көрсеткендерді жазалау жайыңдағы қағида парының тәрбиелік мәні зор. Ел өмірінде жиі кездесетін және көбінесе арам пиғылды адамдар ұйымдастыратын ұрлық пен барымта сияқты қылмысты әрекеттерге қарсы күрес нормалары елеулі орын алды. Мұнда ұрының езі ғана емес, оған серіктес, сыбайлас болғандар, сондай-ақ ұрланған мал екенін біле тұра сатып алғандар да жаза тартатыны жайлы нақты ұйғарымдар енгізілді. Әйел теңдігі, махаббат бостандығы, қалыңмал, қыз жасауы, әмеңгерлік мәселелеріне қатысты идеялары да назар аударарлық. Әйел правосы жөніндегі қағидалардан Абай өмір сүрген дәуірдің ақиқат болмысы бүкпесіз бой көрсетеді. «Әйелдің қыны ер құнының жартысы», «әйелдер куә болуға жарамайды» (9-бап) дейтін тұжырымдар, қалыңмал, құдалық, қыз жасауы төңірегіндегі ұйғарымдар бүгінде өрескел әрі күлкілі көрінуі мүмкін. Алайда ел ішінде бұған дейін қалыптасқан, сіңіскен, шариғат заңдарымен теркіндескен патриархалдық ескі көзқарас пен әдет-ғүрыпты жоққа шығарып бірден өзгерте салу қисынсыз, өрі жеке адамдардың қолынан келе бермейтіні анық. Осы тұрғыдан келгенде, Абайдың қатысуымен дүниеге келген бүл Ережеде әйел правосы, махаббат бостандығына қатысты едәуір оңды, прогресшіл тұжырымдар да ұшырасады. Болашақ күйеуін сүймейтін қыздарға, не ерін сүймей қашып кеткен әйелдерге сүйген кісісіне қосылуға рұқсат етілген (сонда, 499-6., 31-баб.).

Күйеу қалыңдықтан 25 жас үлкен болса немесе кемтар, не баукеспе ұры немесе мұрагерлік құқысынан айрылған адам болса, қалыңдық оған тұрмысқа шығудан бас тартуға ерікті. Бүл жағдай айырылысуға да негіз бола алады. Ал 46-47- баптарда әйелдердің махаббат бостандығы, бас еркіндігі жайыңда бұдан да батыл айқын қағидалар айтылады: «Егер қалыңдығы өліп қалып, балдызы жездесіне бармаймын десе алған қалыңмалын қыз әкесі күйеуіне қайтарады (46-баб.). Байы өлген жесір қатын сүйсе байының бір туысқан бауырына яки ағайынына тиеді, егерде сүймесе ықтияры өзінде» (47-баб.). «Ережеде» әйелдердің жеке басы мен мүлкіне байланысты құқы күшейтіле түскен. 51- баптағы «күйеуі өлген әйелдің қолындағы қыз бала анасына тиесілі» - дейтін қағида да, 30-баптағы балиғатқа толмаған қызды, күйеудегі әйелді зорлағаны үшін айыпқа тарту жөніндегі ұйғарым да әйел правосын нығайта түсуді кездейді. Абай «Ережесінің» 54-бабының мазмұны да айтарлықтай көңіл аударарлық. Онда қазақ ортасында кең тараған өтірік арыз жазушы жалақорлар 28 күнге дейін абақтыға қамалуға тиісті болды.Абай «Ережесінің» осындай кептеген жаңа мазмұндары рулық-феод. қауымның билеуші топтары ез мүддесіне қарай ғасырлар бойы қолданып келген әділетсіз заң-жобаларына соққы берді. Күнделікті өмір алға тартқан ең өзекті мәселелерді қамтыған, Абайдың зердесінен туындаған келелі қағидалар, салиқалы тұжырымдармен байытылған бүл ережелер билер сотының (аға сүқтандық, болыстық, уездік жөне уез аралық сатыларының) жұмысын тәртіпке келтіруге негіз болып, Семей қазақтары өмірінде, қылмысты істерге қарсы күресте елеулі қызмет атқарды.