Мазмұнға өту

Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин
Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин
Әбділдин, 2005 жыл
Лауазымы
Ту
Ту
 Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің төрағасы
Ту
Ту
28 қаңтар 1993 — 13 желтоқсан 1993
Ізашары лауазымы құрылды
Ізбасары Әбіш Кекілбайұлы
Ту
Ту
 Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы
Ту
Ту
16 қазан 1991 — 28 қантар 1993
Ізашары Ерік Мағзұмұлы Асанбаев
Ізбасары лауазымы жойылды
Ту
Ту
 Қазақстан Мәжілісінің 2-шақырылым депутаты
Ту
Ту
10 қазан 1999 — 19 қыркүйек 2004
Қазақстан Коммунистік партиясының Бірінші хатшысы
сәуір 1996 — 17 сәуір 2010
Ізашары Байдабек Төлепбаев
Ізбасары Ғазиз Алдамжаров
Өмірбаяны
Партиясы КОКП (1962–1991)
ҚКП (1991–)
Дүниеге келуі 25 қараша 1937 (1937-11-25)
Қызылкесек, Тарбағатай ауданы, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақ КСР, КСРО
Қайтыс болуы 31 желтоқсан 2019 (2019-12-31) (82 жас)
Алматы, Қазақстан
Жерленді Кеңсай-2 зираты, Алматы
Марапаттары
Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин Ортаққорда
өңдеу Үлгі құжаттамасын қараңыз

Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин (25 қараша 1937 жыл, Қызылкесік, Шығыс Қазақстан облысы – 31 желтоқсан 2019 жыл, Алматы) — кеңестік және қазақстандық экономист пен саясаткер, 1996 жылдан 2010 жылға дейін Қазақстан Коммунистік партиясының Бірінші хатшысы, 1999 жылдан 2004 жылға дейін Мәжіліс депутаты, 1999 жылы президенттікке үміткер. Әбділдин өзін Қазақстандағы парламентаризмнің және Қазақстан Конституциясының «патриархы» деген. Өзін коммунист деп сипаттаған Әбділдин демократияны, көппартиялы жүйені қолдайтын.

Агроном Әбділдин саясатпен айналысты да, ақыр аяғында 1991 жылғы қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы атанды. 1993 жылғы қаңтарда ол Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің төрағасы атанып, желтоқсанға дейін лауазымға ие болды. Осы жылдардағы Қазақстан Конституциясының құрылуына үлес қосқан ол кейін оппозицияға көшті. 2010 жылы ол зейнетке кетті.

2019 жылдың соңына дейін ол профессор ретінде академиялық, ғылыми қызметпен айналыса берді де, 82 жасында қайтыс болды.

Өмірбаяны

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әбділдин Шығыс Қазақстан облысындағы Тарбағатай ауданының Қызылкесік ауылында (қазіргі Абай облысы) туған. Әкесі Әбділда Әлімжанов Екінші дүниежүзілік соғыста, 1943 жылы қайтыс болған.[1] 1960 жылы Әбділдин Алматыдағы ветеринар институтындағы оқуын бітірді.

Әбділдин Найман, Саржомарт, Бура руынан шыққан.[дереккөзі?]

Оқуын бітірген Әбділдин Семей облысындағы фермада үш жыл жұмыс істеген болатын. 1963 жылдан ол Алматы ветеринар институтының жоғарғы мектебіне барып жүрді де, 1966 жылдан 1967 жылға дейін ол жердегі ғылыми қызметкер болды. Ол кейін Қазақ КСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясында жұмыс істеді.

Саяси мансабы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1982 жылы Әбділдин Қазақ КСР Ауыл шаруашылығы министрінің орынбасары болып тағайындалды да, 1985 жылғы желтоқсанда Қазақ КСР Мемлекеттік ауыл шаруашылығы комитеті төрағасының бірінші орынбасары атанды. Әбділдин бұл лауазымға 1987 жылғы шілдеге дейін ие болып, КСРО Министрлер кеңесіндегі Қазақ КСР тұрақты өкілі атанды. 1990 жылғы сәуірден ол Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі төрағасының орынбасары қызметін атқарып, 1991 жылғы 16 қазаннан толыққанды төраға болды. 1993 жылғы 28 қаңтарда орган атауы Қазақстан Жоғарғы Кеңесі болып өзгерді.

Қазақстан тәуелсіздігі басталғанда Қазақстан Коммунистік партиясы билігін жоғалта бастады да, 12-съезде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев оны толығымен ыдыратты. Осы себептен 1994 жылы Әбділдин оппозицияға бет бұрды. «Тұрақсыздық орнатудан» қорыққанына қарамастан Әбділдин беделділерге қарсы берік тұрды.[1] Сол жылы ол «Республика» қоғамдық бірлестіктер республикалық үйлестіру кеңесінің төрағасы атанды. 1996 жылғы сәуірде ол Коммунистік партияның Бірінші хатшысы болып сайланды.

1999 жылғы президенттікке кампаниясы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Қазақстандағы президент сайлауы (1999)

1998 жылғы 11 қазанда Әбділдин өзін Қазақстан президенттігіне ұсынды.[2] Әбділдин президент Назарбаевты еркін нарық саясаты үшін сынға алған. Сайлауалды кампаниясы бұл саясат елдегі экономикалық дағдарысқа әкелген деген болатын. Аралас экономиканы қолдаған Әбділдин, оған қоса, денсаулық сақтау мен білім салаларына көбірек қаражат бөлінгенін талап еткен. Сайлаудың әділ өткенін қалаған ол сайлау комиссиясында әр үміткердің өз өкілі болсын деген. Оның бұл талаптарына үкімет мән бермеген.[2] Сайлауда Әбділдин жалпы дауыстың 12% жинап, екінші орынға жайғасты.[3] Ресми нәтижені мойындамай қойған ол «Назарбаевтай дауыс жинадым» деген.[1]

Мәжіліс депутаты (1999–2004)

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1999 жылғы парламент сайлауы нәтижесінде Әбділдин Коммунистік партия атынан Мәжіліске сайланған үш депутаттың бірі болды. Осылайша ол сол жердегі Сыртқы істер, қорғаныс пен қауіпсіздік комитетінің мүшесі болды.[4] Сол жылы ол Қазақстан демократиялық күштерінің форумында тең төраға атанды.

2002 жылдан 2003 жылға дейін ол Қазақстанның демократиялық таңдауы саяси кеңесінде мүше болды. Келіспеушілік нәтижесінде 2004 жылғы сәуірде Қазақстан Коммунистік партиясынан Владислав Косарев басшылығындағы Қазақстан Коммунистік Халық партиясы (ҚКХП) бөлініп шықты. КҚХП мүшелері Әбділдинді партияны бөлді деп сынға алып, Орталық барлау агенттігіне жұмыс істейді, елде түсті революция жасағысы келеді деген айып тақты.[5] Партия бөлінуін Назарбаев билігі Әбділдин беделін түсіру үшін жасаған деген пікірлер бар.[6] Сол жылы Әбділдин Қазақстан демократиялық күштерінің үйлестіру кеңесіне мүше болды.

2004 жылғы парламент сайлауына орай үкімет электрондық дауыс беру жүйесін ұсынбақ болды.[7] Бұл шешім сайлауларды әділ емес қылу үшін жасалады деген пікірді Әбділдин білдірді.[8] ҚКП мен ҚДТ сайлауға парламенттік фракция орнатып, бірге қатысты.[9] Фракция парламентке түсе алмады да, Әбділдин осылайша депутаттығынан айырылды.[10]

Постпарламенттік мансабы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

2004 жылғы 2 қарашада Әбділдин Қазақстан президентіне көмек көрсетпек болған Демократия мен азаматтық қоғам ұлттық комиссиясының мүшесі болды.[11] 2005 жылғы 20 наурызда Әділетті Қазақстан үшін (ӘҚҮ) саяси блогі құрылды да, Әбділдин оның құрушы сессиясында сөз сөйледі.[12] Ол осылайша ӘҚҮ кеңесі төралқасына да мүше болды.[1]

Демократия мен азаматтық қоғам ұлттық комиссиясының ыдырауынан кейін 2006 жылғы 20 наурызда Қазақстандағы демократиялық реформа үйлестіретін мемлекеттік комиссия орнады. Әбділдин оның да мүшесі атанды.

2010 жылғы 17 сәуірде Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық басқарма комиссиясы Орталық комитетінің пленумында Әбділдин Бірінші хатшы лауазымынан кетті, «әр нәрсенің шегі бар және бір лауазымға мәңгі ие болу мүмкін емес» деді.[1]

Кейінгі өмірі мен өлімі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

2010 жылы саясаттан зейнетке кеткеніне қарамастан Әбділдин Назарбаевты сынағанын тоқтатпады.[13]

2015 жылғы қыркүйектегі Қазақстан Коммунистік партиясына тыйымды Әбділдин қолдамады. Бұл шешім партияның идеологиясы себебінен емес, ықпалы себебінен жасалған деді.[14] 2019 жылғы маусымдағы соңғы сұхбатында Әбділдин Назарбаевтың президенттіктен бұрында-ақ кеткені дұрыс еді деді, ізбасары Қасым-Жомарт Тоқаев елдегі басшылықты өзгертпейді деген пікір айтты. Ол, оған қоса, 1993 жылғы Конституцияның қайта орнаған талап етті.[15] Әбділдин жұрт алдында соңғы рет 2019 жылғы 7 қыркүйектегі құрылтай кезінде сөз сөйледі. Елдің Назарбаевтан айырылғанын талап еткен Әбділдиннің сөзіне халық қол соқты.[16][17]

2019 жылғы 31 желтоқсандағы Жаңа жыл түнінде 82 жастағы Серікболсын Әбділдин қайтыс болды.[18] 2020 жылғы 3 қаңтарда Қазақ мемлекеттік филармониясы ғимаратының алдында Әбділдинді жерлеу рәсімі өтті. Әбділдин Алматыдағы Кеңсай-2 зиратында жерленген.[19]

Шығармалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Серікболсын Әбділдаұлы 11-ге жуық ғылым еңбек пен 6 монографияның авторы еді.[дереккөзі?] Әбділдин шығармалары қатарына осылар жатты:[20]

  • Резервы сельскохозяйственного производства Казахстана, 1982;
  • Комплексное освоение кормовых угодий, 1986.

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ a b c d e Айсаров, Данияр "Оппозиционер, которого невозможно купить". Каким мы запомним Серикболсына Абдильдина  (орыс.). informburo.kz (1 января 2020). Тексерілді, 13 қараша 2020.
  2. ↑ a b CANDIDATES EMERGE FOR EARLY JANUARY 1999 ELECTIONS  (ағыл.), Jamestown. Тексерілді 14 қарашаның 2020.
  3. ↑ Kusainov, Aldar Refworld | Opposition in Kazakhstan press campaign to dilute president's authority  (ағыл.). EurasiaNet (19 March 2002). Тексерілді, 13 қараша 2020.
  4. ↑ Серикболсын Абдильдин выпустил книгу о мифах и реалиях президента Назарбаева
  5. ↑ Есть такая партия! | Номад | 27.04.2004  (орыс.). nomad.su (27 апреля 2004). Тексерілді, 14 қараша 2020.
  6. ↑ Isaacs Rico Party System Formation in Kazakhstan Between Formal and Informal Politics — Taylor & Francis, 2011. — P. 84. — ISBN 9781136791086.
  7. ↑ Jones, Douglas W. Kazakhstan: The Sailau E-Voting System  (ағыл.).
  8. ↑ Central Asia Report: September 1, 2004  (ағыл.). Азаттық радиосы (1 September 2004). Тексерілді, 14 қараша 2020.
  9. ↑ Итоги Первого съезда Народной партии Демократический выбор Казахстана  (орыс.). zonakz.net (28 июля 2004).
  10. ↑ ДАУЫС БЕРУ КҮНІ (2004 жылғы 19 қыркүйек)  (қаз.). election.gov.kz. Тексерілді, 13 қараша 2020.
  11. ↑ Ушел из жизни Серикболсын Абдильдин  (орыс.). almaty.tv (1 января 2020). Тексерілді, 14 қараша 2020.
  12. ↑ За справедливый Казахстан начинает и… скорее всего… | Номад | 25.03.2005  (орыс.). nomad.su (25 марта 2005). Тексерілді, 14 қараша 2020.
  13. ↑ Серикболсын АБДИЛЬДИН: "НАЗАРБАЕВ загнал страну в кризис"  (орыс.) (23 октября 2016). Тексерілді, 14 қараша 2020.
  14. ↑ МАМАШУЛЫ, Асылхан. Оппозиционная Компартия хватается за соломинку  (орыс.), Азаттық радиосы (15 сентября 2015).
  15. ↑ Серикболсын Абдильдин: необходимо вернуть Конституцию 1993-его года  (орыс.). exclusive.kz (20 июня 2019). Тексерілді, 14 қараша 2020.
  16. ↑ "Избавиться от Назарбаева" и остановить проекты с Китаем. Призывы на "курултае" в Алматы  (орыс.). K-News (9 сентября 2019). Тексерілді, 14 қараша 2020.
  17. ↑ Кайыртайулы, Манас. "Избавиться от Назарбаева" и остановить проекты с Китаем  (орыс.), Азаттық радиосы (7 сентября 2019). Тексерілді 13 қарашаның 2020.
  18. ↑ Белгілі қазақстандық оппозиционер Серікболсын Әбділдин қайтыс болды
  19. ↑ Kazakhs Bid Farewell To Prominent Opposition Politician Abdildin  (ағыл.). Азаттық радиосы (3 January 2020). Тексерілді, 14 қараша 2020.
  20. ↑ Қазақ энциклопедиясы
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Серікболсын_Әбділдаұлы_Әбділдин&oldid=3480360» бетінен алынған