Сефевид әулеті

Сефевид әулетінің туы, 1576 - 1666 жж арасы

Сефевид Әулеті — Ирандағы қызылбастар мемлекетін билеушілер (1502 — 1736). Сефеви Әулеті мемлекетін 16 ғасырдың басында Иран мен Әзірбайжанның түркі тілді тайпалары Ақ-Қоюнлу мемлекеті мен оның одақтастарын жеңгеннен кейін құрды.

Мемлекет атауы оның тұңғыш билеушісі шах Исмаил І-нің мұсылман дінінің сопылық бағытын ұстанған Ардабели шейхы Сефи әд-Дин ұрпақтарының бірі болғандығымен байланысты. Алайда Сефеви Әулеті билеушілерінің негізгі күші түркі тілдес тайпалар шииттердің 12 имамының құрметіне бастарына 12 қызыл жолақты шалма орағандықтан, бұл мемлекет тарихи шығармаларда көбінесе қызылбастар мемлекеті деп аталды.

Сефеви Әулеті мемлекетінің құрамына Иран, Әзірбайжан, Арменияның бір бөлігі, қазіргі Ауғанстан жерінің дені, кей кездерде Ирак жерлері енді. Сефеви Әулетінің белгілі өкілдері — Исмаил І, Тахмасп І (1524 — 76), Аббас І (1587 — 1629).

Сефеви Әулеті мемлекетінің орт. алғашында Тебриз (1555 жылға дейін), 1555 — 1597/98 ж. Казвини, 1597/98 жылдан Исфаһан) болды.

Шах Исмаил I

Исмаил шах құзырындағылардың көпшілігі сүннит болғандығына қарамастан, мемлекеттік дін ретінде исламның шиит тармағына жататын Сефевид ағымын ұстанды.

Қасиетті қызыл қалпақ киген Қызылбас (Сефевид) сарбазының киімі (Саадабад (Sa'dabad) сарайы, Тегеран)

Сефеви Әулеті көп жылдар бойы Осман сұлтандығы мен Орта Азия хандарына қарсы соғыс жүргізді. Тахмасп І-ден кейін басталған өзара тартыстар іс жүзінде мемлекеттің әлсіреуіне әкеліп соқты. Осман сұлтандығы Сефеви Әулеті мемлекетінің солт.-батыс аймақтарын, ал өзбек хандары Хорасанды жаулап алды, Аббас шах тұсында Сефеви Әулеті мемлекеті түрлі реформалар (салық, әкімш., әскери, т.б.) жүргізудің нәтижесінде нығайып, экономикасы біршама көтерілді. Аббас түріктер мен өзбектерге қарсы соғыста бірнеше рет жеңіске жетіп, Әзірбайжанды, Хорасанды, уақытша Иракты қайтарып алды. Сефеви Әулеті Ресей және басқа да елдермен дипломатиялық, сауда қатынастарын жүргізді.

XIIIV ғ басында тақ таласы мен халық наразылығы Сефеви Әулетінің саяси жағдайын әлсіретті. Көтеріліске шыққан ауған тайпалары 1722 ж. Исфаһанды жаулап алып, Осман сұлтандығы Сыртқы Кавказ және Иранда өз үстемдігін орнатты. Тахмасп шах ІІ (1722 —32) Сефеви Әулеті мемлекетінің Каспий маңындағы аймақтарын Ресейге беруге мәжбүр болды. Қалыптасқан ахуалды сәтті пайдаланған Сефеви Әулетінің қолбасшысы Нәдір шах Афшар Сефеви Әулетін биліктен кетіріп, өзінің жеке билігін орнатты.

Орта ғасырлық тарихи шығармаларда Сефеви Әулеті мемлекетінің 16 — 17 ғасырларда Қазақ хандығымен қарым-қатынасы жайлы деректер бар. Қазақтың батырлар жырында да қызылбастармен болған соғыстар жиі айтылады.