Телегей-теңіз

Телегей-теңіз. Қос сөздің осы күнгі тіліміздегі мағынасы — ұшы-қиыры жоқ, көз жеткісіз немесе орасан көп, есепсіз. «Біреуге бір ауыз сөз айтпайтын тұйық адамның мұншалықты телегей-теңіз біліміне қайран қалды» (Е. Домбаев, Ғашықтық.). Қос сөздің бірінші сыңарының төркіні жөнінде бұдан бұрын да әңгіме қозғаған автор болған. «Телегей» сөзінің алғашқы мағынасы жер кеңістігімен байланысты екендігін анықтай түсетін тілдік деректерді тағы да ұсына кетуді орынды санадық. Якут тілінде «делегей» сөзінің бір мағынасы «кең, байтақ» дегендерге нұсқайды. Осы тұлға, мағынасымен қоса якут тілінен кейбір маньчжур-тунгус тілдеріне өткен. Әр кезде «кеңдік, келем» сөздерінің жермен, соның өлшемін аңғартумен байланысты қолданылатынын да ескерген дұрыс. Бұл ретте тағы бір тіл дерегі келіп килігеді. моңғол тілінде «жер» мағынасын «дэлхий» сөзі де бере алады. Бұған бой ұрсақ, «телегей» сөзінің алғашқы түбірі «дэл» болғандығы күмән тудырмайды. Еске сала кететін тағы бір мәлімет — якуттарда «дэлэгэй» сөзінің мағынасы біздің қазіргі тіліміздегі «телегейдің» ұғындыратын «жеткілікті, сөздің мағынасы да — біздегі сияқты ауыспалы мағына. Сөйтіп, қос сөздің бірінші сыңары, «телегей»—байтақ, кең жер ұғымымен тең деп қараймыз. «Теңіз»— қос сөздің екінші сыңары. Қолда бар азын-аулақ деректерге сүйеніп, бұның да төркініне жорамал жасай кетейік. Хакас тілінде «теньіс» сөзі біздегі «мұхит» мағынасында қолданылады. Оның өзі екі түбірден құралғандығынан хабар аламыз. Біріншісі: тинь — тегіс мағынасын берсе, екіншісі: іс — сол тілде «су» мағынасын беретін «ус»-тың дыбыстық өзгеріске түскен түрі. Хакас тілінің дерегі бойынша, «теңіз» дегеніміздің ертедегі мағынасы — «тегіс су» болмақ. Деректерді ықшамдап, түйіндей сөйлесек, «телегей-теңіз» қос сөзіміз —«жер-теңіз», қарапайымырақ айтсақ, «жер-су» дегеннің баламасы. Аспан кеңістігіндегі планеталарды қоспай, өзіміз өмір сүріп отырған планетамызда ұшы-қиыры жоқ, көз жетпес нәрсе не десек, жер мен су деп қана жауап беруге болады. Әр нәрсенің молдығын жер мен су мөлшерімен салыстырудан келіп, олардың ертедегі атауы «телегей-теңіз» молдықты ұғындыратын атау болып қалыптасқан.