Түлкі

Кәдімгі түлкі; Қазбалық ауқымы: Mid-Плейстоцен–Recent
	; V. v. crucigera; Іле Алатауда
Амандық күйі
	; Least Concern (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Сүтқоректілер;
Сабы:	Жыртқыштар;
Тұқымдасы:	Ит тектестер;
Тайпасы:	Түлкі;
Тегі:	Түлкілер;
Түрі:	Кәдімгі түлкі;
Екі-есімді атауы
	Vulpes vulpes; (Линней, 1758)
	; Ареал; Қою қызғылт сары - байырғы, ақшыл қызғылт сары - жерсінген.
Түршелері
	45
Синонимдері
	Vulpes fulva, Vulpes fulvus

Кәдімгі түлкі әлде жирен түлкі (лат. Vulpes vulpes) – жыртқыштар отрядының иттер тұқымдасына жататын аң.

Топқа жататын түрлер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

«Түлкіге» тән сыртқы көрініске негізделген субъективті бағалау критерийлерін басшылыққа ала отырып, келесі жануарларды түлкі деп санауға болады.

Вулпини тайпасы
Түлкі (Vulpes) тұқымдасы
Бенгал түлкі (Vulpes bengalensis)
Ауған түлкі (Vulpes cana)
Оңтүстік Африка түлкі (Vulpes chama)
Қарсақ (Vulpes corsac)
Тибет түлкі (Vulpes ferrilata)
Арктикалық түлкі (Vulpes lagopus)[1]
Американдық түлкі (Vulpes macrotis)
Африка түлкі (Vulpes pallida)
Құм түлкі (Vulpes rueppellii)
Американдық қарсақ (Vulpes velox)
Қызыл түлкі (Vulpes vulpes)
Аскөк түлкі (Vulpes zerda)
үлкен құлақ түлкілер тұқымдасы (Otocyon)
Үлкен құлақ түлкі (Otocyon megalotis)
Канини тайпасы
Subtribe Cerdocyonina
Фолкленд түлкілерінің тұқымдасы (Dusicyon)
Фолкленд түлкі (Dusicyon australis)
Майконги тұқымдасы (Cerdocyon)
Майконг (Cerdocyon мың)
Ұсақ түлкілер тұқымдасы (Atelocynus)
Кішкентай түлкі (Atelocynus microtis)
Оңтүстік Америка түлкілері (Lycalopex) немесе Pseudalopex
Анды түлкі (Lycalopex culpaeus)
Оңтүстік Америка түлкі (Lycalopex griseus)
Дарвин түлкі (Lycalopex fulvipes)
Парагвай түлкісі (Lycalopex gymnocercus)
Бразилия түлкі (Lycalopex vetulus)
Секуран түлкі (Lycalopex sechurae)
сұр түлкілер тұқымдасы (Urocyon)
Сұр түлкі (Urocyon cinereoargenteus)
Аралдық түлкі (Urocyon littoralis)

Таралуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Кәдімгі түлкі Еуропаның барлық территориясында,Солтүстік Африкада,Азияның көптеген аумағында және Солтүстік Америкада кездеседі. Кәдімгі түлкі Аустралияда акклиматизациядан өтіп,содан бастап сол материкте кең таралған.

Сыртқы түрі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Түсі жирен, сұрғылт сары. Құлағының сырты қара не қара қоңыр, құйрығы ұзын (ұзындығы 60 см-дей), қысқа сирақты. Жүні тығыз әрі жұмсақ. Реңі жыл маусымына қарай өзгеріп отырады (түлейді): жоны мен бүйірі көбінесе сарғыш жирен, бауыры мен құйрығының ұшы ақшыл тартады.^[1] Тұрқы 70 – 77 см, салмағы 6,5 – 6,8 кг. Селдір орманды ашық жерлерді, өзен-көл жағалауларын, аңыз, тау баурайларын мекендейді. Күндіз інінде жатып, түнге қарай қорегін іздейді. Әдетте ұсақ жәндіктермен, көбінесе тышқандармен қоректенеді, қорегінің құрамында 300-ден астам жәндік пен ондаған өсімдік түрлері болады. Моногамды. Қаңтар – ақпан айларында ұйығып, 49 – 58 күннен кейін 4 – 6 (кейде 15) күшік туады.

Шаруашылық маңызы мен зияны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Терісі бағалы аң, әсіресе, қарабурыл Түлкінің терісі жоғары бағаланады. Кеміргіштерді жеп, ауылы шаруашылығына пайда келтіреді. Құс шаруашылығына зиян келтіреді, құтыру ауруының вирусын таратады.

Мінез-құлықтары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Негізінен, түлкілер – түнгі жануарлар, яғни олар күндізге қарағанда түнде белсендірек болады. Олардың көру, иіс сезу және есту мүшелері өте жақсы дамыған. Түлкілер тамақ талғамайтын жануарларға жатады. Олар қояндар,тышқандар,құстар және жәндіктер секілді ұсақ жануарларды аулайды. Олар аңға жалғыз шығады, өздерінің құрбандарын аса қулықпен және төзіммен байқатпай аңду арқылы алады. Көптеген түлкілердің қорегі олардың өмір сүрген орталарына байланысты әр түрлі болып келеді. Кейбір түлкілер жемістерді, көкөністерді, балықты және жұмыртқаны да жей береді.

Көбеюі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әдетте түлкілер қыс кезінде шағылысып, ұрғашысы 50-55 күнге созылатын буаздық кезеңінен соң 2-ден 20ға дейін күшіктерін дүниеге әкеледі. Ата-анасы күшіктеріне жаз бойы қарап, олар күзде өз тамақтарын тауып жейтін халге жеткенше асырайды.

Індері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әдетте, түлкілер інде түнемейді. Олар құйрықтарына оранып алып ашық аспан астында ұйықтағанды ұнатады. Америкалық түлкілер ғана інде өмір сүргені болмаса, басқа түрлерінің көбі өмірге ұрпақ әкелер кезде ғана індерде өмір сүреді.

Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

[bi1-1] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

[1]