Философиялық лирика

Философиялық лирика - лириканың тақырыптық табиғатына, мазмұндық-идеялык тұрғыда жіктелуіне қатысты туған ұғым. Философиялық лирика термині әдебиеттануда жиі ұшырасатындығына қарамастан, ол туралы дәйекті, тиянақты байлам жоқ. Сондықтан философиялық лирика термині кейде тым кең аяда - болмыс, өмір, тағдыр жайын толғаған кез келген өлен-жырға байланысты қарастырылады. Философиялық лирика мен кадым заман акындарының туындыларынан ежелгі дүние таным іздері бажайланса, ол - философия мен поэзия арасындагы мәңгі бірліктің, сарындастыктың айғағы. Осы орайда көптеген философиялық еңбектердің өлең сөзбен жазылғанын (мысалы, Гесиодтың философиялық дастандары, Ж.Баласағүнидің "Құтты білік"), тұтас бір философиялық бағыттардың нақтылы поэтикалық шығармалардан ("Илиаданың" әсерімен дүниеге келген гомеризм ағымы) бастау алатындығын да ескерткен жөн. Алайда "филосфемаға" негізделген өлеңдердің баршасын бірдей философиялық лирикаға телуге болмайтыны түсінікті. Өлең рухынан әлемге, өмірге, адам тағдырына деген лирикалық көзқарастың көрініс табуы, жан толқынысынан хабар беретінін лирикалық үн естіліп, болмыс мәнін, шындық елесін іздеген, мәңгілік сауалдарды өзінше қабылдап, өзінше жауап қайтаруға тырысқан лирик. "Меннің" айқын сезілуі - философиялық лирикаға хас айрықша нышандар ретінде танылады. Бұл белгілердің назарға алынбауы философиялық лириканы дидактикалық, афористік, интеллектуалдық поэзиямен шатастыруға апарып соқтырады. Еуропа мен орыс әдебиетінде философиялық лирика көне Грекия мен Рим дәуірлерінен бері келе жатқан философиялық ағымдардың арнасында өркен жайды. "Кәрі дүние" (Абай) даналығынан нәр алған философиялық лирика жанрлық түр ретінде қалыптасып, сан алуан философиялық ойлардың шарпысуынан туған тамаша үлгілерді дүниеге әкелді. Мұсылмандық Шығыста, оның ішінде түркі халықтары әдебиетінде философиялық лирика алғашқы нышандарын софылық поэзиядан аңғаруға болады. Қожа Ахмет Иасауидің, Ә.Науаидың гуманистік тұрпаттағы туындылары өшпес даңққа бөленді, түркі лириктерінің ой-санасына әлденеше ғaсыp бойы ықпал етіп отырды. Тәңірі нанымы мен исламның тоғысынан туындап, өзгеше сыңайда кемелденген халықтық философия аңғарындағы терең ойлы шығармаларға мейлінше бай қазақ поэзиясында қазіргі түсініктегі философиялық лирика Абай өнернамасынан басталады. Шығыс пен Батыс философиясын көп зерделеген Шәкәрімнің философиялық лирикасы, Мағжанның осы бағыттағы өлеңдері төл поэзиямызда философиялық лирика жазу үрдісінің біржолата орныққанын әйгіледі.