Фоидты тау жыныстары

ФОИДТЫ ТАУ ЖЫНЫСТАРЫ — басты минералдарына фельшпатоидтар (нефелин, лейцит, содалит, анальцим, т.б.) жататын сілтілі магмалық тау жыныстары. Фоидты тау жыныстарының интрузиялық түрлерін фоидолиттер, эффузиялықтарын фоидиттер деп атайды. Олар магмалық тау жыныстарының 0,01%-ын құрайды. Химика құрамы (%): SіO2 —35 — 60, Al2O3 — 10 — 28, Fe3O4 — 2 — 14, MgO — 0 — 10, CaO — 0 — 20, Na2O мен K2O — 5 — 17. Фоидты тау жыныстары құрамындағы SіO2-нің мөлшеріне қарай орта, негізді және ультранегізді болып үшке бөлінеді. Орта құрамды Фоидты тау жыныстарының интрузия түрлерін нефелинді сиениттер деп атайды. Олар сұр, ақшыл сұр, кейде жасылдау, қызғылттау болып, нефелиннен (20 — 30%), сілтілі шпаттардан (60 — 70%) және сілтілі фемалық минералдардан (10 — 20%) тұрады. Сілтілі дала шпаттары мен фемалық минералдардың түрі, мөлшері және тау жыныстарының құрылымы, бітіміне қарай: миаскит, мариуполит, фойяит, хибинит, т.б. түрлерге бөлінеді. Нефелинді сиениттердің эффузия сыңарларын фонолиттер деп атайды. Олар — ашық сұр, жасылдау түсті порфирлі тау жыныстары. Негізді құрамды Фоидты тау жыныстарының интруз. түрлерін сілтілі габброидтар деп атайды. Олар сұр, қара сұр, қызғылт сұр, жасылдау сұр түсті болып келеді. Құрамының 40 — 50%-ы сілтілі фемалық минералдар, қалғанын әр түрлі мөлшердегі негізді, орта плагиоклаз, калийлі шпат, нефелин құрайды. Бұлардың мөлшеріне байланысты сілтілі габброидтардың тералит, эссекит, шонкинит, т.б. түрлері ажыратылады. Сілтілі габброидтардың эффузия сыңарларының түсі сұр, қара сұр, құрылымы порфирлі болады. Ультранегізді Фоидты тау жыныстарына уртит пен ийолит жатады. Уртитте нефелин 75 — 100%, ийолитте 45 — 75%, қалғанын сілтілі пироксендер құрайды. Бұл тау жыныстары құрамында нефелин азайып, фемалық минералдар көбейген сайын біртіндеп сілтілі ультрамафитті тау жыныстарына (якупирангитке) ауысады. Ультранегізді Фоидты тау жыныстарының эффузия сыңарларын нефелиниттер деп атайды. Олар көбінесе порфирлі сұр, қара сұр, жасылдау сұр түсті болып, негізінен нефелиннен тұрады, одан басқа моноклиндік пироксен, оливин, шыны болады. Интрузиялық Фоидты тау жыныстары кішігірім штоктар, лополиттер, лакколиттер, кейде үлкен аумақты алып жатқан күрделі қабатталған массивтер құрайды. Олар сирек граниттік, сиениттік интрузиялардың шеткі фациялары болып кездеседі. Эффузиялық Фоидты тау жыныстары кішігірім тасқындар, күмбездер, дайкалар құрайды. Фоидты тау жыныстарымен бірге фосфордың, темірдің, титанның, сирек элементтердің, графиттің кендері ұшырасады. Фоидты тау жыныстарының нефелині мен лейциті көп түрлері алюминий, шыны, керамика өндірісінде қолданылады. Қазақстанда Фоидты тау жыныстарының кен орындары Мұғалжарда, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Ақмола, Шығыс Қазақстан облыстарында бар.

==Сілтемелер==

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том