ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы Ертістің Павлодар өңірі

Ертістің Павлодар өңірі ХІХ-XX ғасырдың басында.

ХІХ ғасырда қазіргі Павлодар облысының аумағы патша үкіметінің әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалар үрдісіне тартылды. ХІХ ғасырдың 20-жылдарының басында Баянауыл өңірі екі держава – Ресей мен Қытай империяларының саяси мүдделерінің тоғысқан жері болды. Мәселен, 1821 жылы Орта жүз қазақтары Уәлидің ұлы Ғұбайдолланы хан етіп сайлайды да, ол қытай эмиссарларымен келіссөз жүргізуге тырысады. Оның үстіне қазақ жасағы ертіп келген қытай өкілінің Баянауыл тауларының аймағына келудегі басты мақсатының Ғұбайлланы Орта жүздңғ хандығына көтеру екені өңірлік өкіметке жақсы мәлім болатын. 1824 жылы орыс отряды Баянауылда халықтың заңды сайлаған билеушісін тұтқындап, соңынан Березовқа жер аударады.

1824 жылы Омбыға Жұма Құдаймендиевтің иелігіне Шоң би Едігеұлы бастаған депутация келеді. Олар шекара басшылығына Сүйіндік руына жеке округ ашу туралы өтініш тапсырады. Омбы басшылығының өтініш берушілер мен руластарының бекітілген Қарқаралы округінің құрамына жеке болыс болып кіруі жөніндегі ұсынысынан қазақ депутаттары үзілді-кесілді бас тартады.

Тек 1826 жылы Баянауыл сыртқы округі ашылды. Алайда шекаралық өкімет оны Қарқаралы округімен біріктірмек болып, 1833 жылға дейін ресми түрде бекітпеді. Округ Омбы облыстық басқармасына бағынды. Округ көптеген көшпелі Арғын тайпасынан тұрды. Патша үкіметі Сібір қазақтарына алып берген жайылым жетпегендіктен болыстық округ көрші Томск губерниясының аумағында кабинеттік және казак жерлерін жалдауға мәжбүр болды. Мәселен, 1000-нан астам шаруашылықтан тұратын Сәмеке-Бәсентиін болысы Ертістің оң жағалауына лажсыз қоныстанды. Уақ руының көпшілігі осындай жағдайды бастан кештті. Сүйіндік ішінде Айдабол руының басшысы Шоң би Едігеұлы Баянауыл сыртқы округінің тұңғыш сұлтаны болып тағайындалды. Округтегі жоғарғы лауазым сайлауына Сұлтанбет сұлтанның ұрпағы Бопы Татенов те түскен еді, бірақ ұтылып қалды. «Қара сүйектің» аға сұлтан лауазымын иеленуге рұқсат берумен патша өкіметі басқа да қара халықтың билікке жолын ашып берді. Билік құрылымындағы бұл өзгерістер төреден тарағандардың бедел түсіру науқанын бастаған патша үкіметінің ырқымен жасалды.

30-жылдары өңірдің қазақ жұртшылығының Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысына белсене қатысуымен ХІХ ғасыр Ертістің Павлодар өңірінің есінде қалады. Мысалы, сібір казактарының шекаралық басқармасының бастығы полк. Талызин 1838 жылы өз мәлімдемесінде былай деп жазады: «Қарақшыға (Кенесары Қасымовқа – Т.И.) Ақмола округінің сұлтандарының көп бөлігі ғана емес, Баянауыл, Қарқаралы және Көкшетаудың сұлтандарының көпшілігі ашық қосылды. Қалған сұлтандар бер жағы үкіметке адал болып көрінгенмен Кенесарымен астыртын байланыста».

1837 жылдың аяғына таман патша отаршыларына қарсы ұрысқа Баянауыл округтік приказының Қозған, Айдабол, Қаржас және басқа көптеген рулары қосылды. Осы округ қазақтарының көтерілісін белсенді ұйымдастырушылары руы қаржас Сейтен мен Тайжан Азнабаевтар болды. Көптеген мұрағат материалдарында олар Кенесары ханның жақын серіктері ретінде аталады.

Тағайындалған және өзге жақтан жіберілген батырлардың орнына басқалары тұрды. Мәселен, Баянауыл округінің Төртуыл болысының көтерілісшілеріне Баймас Бектасов жетекшілік етті. Кейін ханның соғыс мәселелері жөніндегі жақын кеңесшілерінің бірі болды. Сол кездегі мұрағат құжаттарында ол туралы былай жазылған: «Кенесарының қасынан қалмайды, орыс отрядтарына шабуыл жасағанда бел ортасында жүреді, Кенесарыға орыстарға қарсы қандай айла-шарғы жасау жөніндегі жиі кеңес беріп отырады, сол үшін Кенесары оны жақсы көріп, бір аяқтан ас ішеді».

Ханның белгілі батырларының қатарына сүйіндік руынан Жанайдар батыр енді. Қозғалыстың белсенді басшыларының арасынан Олжабай Бабекиннің, Шапшақ Кейкиннің және Тұмат Сайдықовтың есімдерін кездестіруге болады. Патша үкіметінің отаршылық саясатына қарсылық нышанының бірі – көшіп кету еді. Мәселен, көтеріліс кезінде Чантурин бимен Айдабол руы, старшин Олжабаймен Орманшы-Төртуыл болысы ауылдарының бір бөлігі Баянауыл округінен қоныс аударды.

Өлке өмірінде аса маңызды уақиғалардың бірі 1868 жылы 21 қазанда Орал, Торғай, Ақмола мен семей облыстарын басқару туралы «Временное положение»-нің енгізілуі болды. Сонда соңғысының құрамына Павлодар уезді де кірді.

Уезд Семей облысының солтүстік бөлігінде Қарқаралы уезінің шекарасынан оңтүстікке қарай, шығыс пен солтүстік шығыс бетте Томск губерниясына дейін созылып жатқан кең байтақ аумаққа орналасты. Батысында Ақмола облысымен, оңтүстік-шығысында Семей уезімен шектесті. Уездің аумағы 103788,2 шаршы верст, XX ғасырдың басында халқының саны 160270 адам, соның ішінде қазақ – 144160, казак – 8800, қалғандары – шаруалар мен басқа сословие өкілдері.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың басында Павлодар уезінің аумағына Ресейдің европалық бөлігінен шаруалардың көптеп көшіріп әкеле бастады. Қазақтар негізінен көшпенді жартылай көшпенді мал шаруашылығымен айналысты. Алайда патша үкіметінің тұрғылық халықтың жерін тартып алуы қоғамның жаңа әлеуметтік жігін-жатақтарды тудырды. Бұлардың еңбегін Ертіс шебінің казактары мен уезд бен көрші Томск губерниясының шаруалары пайдаланды. Қазақтардың бір бөлігі жерлерін пайдаланғаны үшін казактар мен шаруаларға жал ақы төлеуге мәжбүр болды. Оның үстіне «тіркелген» орындарында түтін салығын төлейтін.

Көшіп келген шаруаларды уезге қоныстандыру көшпенділердің құнарлы жерлерін жаппай тарту үрдісін шығарды.

Жерлестеріміздің атақты «Каркаралинская петиция»-ны құрастыруға қатысу өлке өмірінің жарқын беттерінің бірі болып табылады. 1905 жылы шілдеде Ресейдің Ішкі істерминистрлігіне дала өлкесінің қазақ жұртшылығының барынша өзекті мәселелерін көтерген 47 тармақтан тұратын өтініг түседі. Осы шынайы бірегей заң құжатының авторларының арасында Павлодар уезі Аатағозы болысынан Омар молда Мұзафаров, Қарқаралы уезі Едірей болысынан Апық Жолшарин мен Семей уезі Сейтен болысынан Темірғали Нұрекенов болды.

Сондай-ақ қазақ жұртының проблемаларын Омбы қаласында дала губернаторы шақырған жеке кеңесте 12 өкіл көтереді. Олардың ішінде Павлодар уезінің 2 қазағы Мұхамед-Кабир-Искак Бердалин (Павлодар болысы) мен Ілияс Жанқарин (Тереңкөл болысы) бар.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.