Шиліөзек тас мүсіндері

Шиліөзек тас мүсіндері – ерте ортағасырлық ескерткіштер. Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Қызыларай тау сілемдерінің шығыс жағында. Бұл өңірден бірнеше топ тас қоршаулар кездескенімен, егін егілуіне байланысты олардың көбісінің мүсіндері сақталмаған. Қоршаулары бұзылған. Ескерткіштерді 1992 жылы Орталық Қазақстан археологиялық экспедиция (жетекші Ж.Құрманқұлов) зерттеген. Далалық зерттеулер барысында осы жерден ерекше үш мүсін табылған. Бірінші мүсін Кеңасу бөлімшесінен шығысқа қарай 3–5 км, тегіс шабындықтың ортасында беті солтүстік, солтүстік-батысқа қаратылып тігінен көмілген күйінде. Ол үш қырлы қара сұрғылт граниттен жасалған. Биіктігі 170 см, ені 25–35 см, қалыңдығы 21–30 см. Жанында қоршауы жоқ, тек алдында үлкен тас блок жатыр. Мүсіннен солтүстік, солтүстік-батысқа қарай 68 м созылған 14 балбал тізбегі бар. Мүсін қашалған тастың жоғары жағы жұмырланған. Оның қасы ойылып жасалған сызықша тәрізді, үлкен көздері мен мұрны барельефпен, аузы ойық түрде бейнеленген. Көзінің қарашығы нүкте сияқты етіліп жасалған. Бұл мүсіннің басқа түркі ескерткіштерінен бірнеше өзгешелігі бар. Біріншіден, оның беті әдеттегідей шығысқа қарай емес солтүстікке, солтүсік-батысқа қаратылып көмілген, екіншіден, жанында қоршауы жоқ, үшіншіден, төңірегіндегі мүсіндер қызғылт, ақшыл түсті жалпақ немесе төрт қырлы граниттен жасалса, бұл үш қырлы қара сұрғылт граниттен жасалған. Төртіншіден, басқа мүсіндердің бет бейнесі негізінен байсалды қалыпта берілсе, мұнда қаһарлана қарап тұрған кейіпте. Мұндай мүсін Орталық Қазақстанда бірінші рет кездесіп отыр. Мүсіннің қойылу ерекшеліктері мен бет әлпеті оның қорқынышты қаһарлы аруаққа бағышталғанын көрсетеді. Қалған екі мүсін тас одан төмен 1,5 км, Кеңасу бөлімшесінен солтүстік-шығысқа қарай 4–4,5 км жерде, өзектің сол жақ бетіндегі егістіктің ортасынан табылды. Бірінші мүсін біріне-бірі жапсарластыра салған екі тас қоршаудың ауданы 2,5×1,5 м және 2,8×2,8 м оңтүстік жағындағы үлкенінің шығыс жағында жатты. Қоршаулар, мүсіндер жер жыртқан кезде бұзылған. Мүсінтас төртқырлы, көлемі 149×35×24 см. Бас жағы жұмырланған. Жалпақ жағына бет пішіні бедерленген, екі жақ қырында тамшыға ұқсас сырғасы бар құлағы салынған. Бейненің қалған бөлшектері шекіп салынған сурет түрінде берілген. Бейнеленген адам сол аяғын оң аяғының үстіне айқастыра салып, молдас құрып отыр. Кеуде тұсында оң қолында сабы бар саптыаяқ тәріздес ыдыс, сол қолы бел тұсындағы қанжар немесе қылыш сияқты қарудың сабына тиіп тұр. Саусақтары айқын. Киімінің пішімі анық салынған. Белінде белдігі бар, алдында түбі дөңгелек етіп жасалған ыдыс тұр. Екінші мүсін алғашқының солтүстік, солтүстік-шығыс жағында 185 м жердегі аумағы 2,8×2,8 м жеке тас қоршаудың солтүстік-шығыс жағында жатыр. Ол да қызғылт түсті төрт қырлы (192×34–45×22 см) қатты граниттен жасалған. Мүсінде оң қолымен ыдыс, сол қолымен қару ұстап отырған адам бейнеленген. Басында екіге бөліп таралған шашы бар. Қасы, көздері, мұрны, беті, мұрттары мен аузы, иегі, сырғасы бар, құлақтары бедер түрінде берілген. Киімнің пішімі, кеуде тұсында пиала тәрізді ыдыс ұстап тұрған оң қолы, семсер немесе қанжар ұстап тұрған сол қолы, белдігі мен шапанының етегі шекіп салынған сызықтармен әсем бейнеленген. Екі мүсін де бір кезде, бір материалдан және бір адамның қолынан шыққан сияқты. Өйткені сурет салу тәсілдері бірдей және де мүсіндердің сыртында, желке тұсында сопақша белгі бар. Ол шебердің қолтаңбасы болса керек. Жалпы екі мүсін де Ортадық Қазақстан жерінде табылған көп мүсіндердің ішінде үлкен ыждағаттылығымен әсем көркемделуімен ерекшеленеді. Олар 6–7 ғасырларда Қызыларай, Қарқаралы тауларын мекендеген түркі тайпаларының аса беделді батыр, әскербасына немесе рубасына қойылған.