Элиста

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Қалмақия Республикасының астанасы
Элиста
қалм. Элст
Ту Елтаңбасы
Ту Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел

 Ресей

Федерация субъектiсі

Қалмақстан

Қалалық округ

Элиста қалалық округі

Ішкі бөлінісі

район

Мэр

Дмитрий Трапезников

Тарихы мен географиясы
Координаттары

46°19′ с. е. 44°16′ ш. б. / 46.317° с. е. 44.267° ш. б. / 46.317; 44.267 (G) (O) (Я)Координаттар: 46°19′ с. е. 44°16′ ш. б. / 46.317° с. е. 44.267° ш. б. / 46.317; 44.267 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1865

Бұрынғы атаулары

1944 ж. дейін Элиста, 1957 ж. дейін Степной

Жер аумағы

92,36 км²

Орталығының биiктігі

120 м

Тұрғындары
Тұрғыны

102618 (2019 ж.) адам

Тығыздығы

1111,07 адам/км²

Ұлттық құрамы

қалмақтар, орыстар және т.б.

Конфессиялар

буддистер, православиялықтар, мұсылмандар және т.б.

Этнохороним

элисталық, элисталықтар

Ресми тілі

[[орыс тілі
қалмақ тілі]]

Сандық идентификаторлары
Телефон коды

+7 +7 84722

Элиста картада
Элиста
Элиста

ЭлистаРесей Федерациясының еуропалық бөлігінің оңтүстігінде орналасқан қала, Қалмақстан Республикасының астанасы әрі ең ірі қаласы. Элиста қалалық округының орталығы. 1865 жылы құрылған. Халық саны - 103 128 адам. Қала ауданы - 92,36 шаршы км.

Этимологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қыстақ 1865 жылы Элиста өзенінің бойында пайда болды. "Элиста" атауы қалмақтың элсн, элсен - "құм", "құмды" сөзінен шыққан. Қалмақтарды жер аударып, Қалмақ Автономиясын таратудан кейін қала "Степной" атауына ие болды (КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының бұйрығына сәйкес).

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1845 ж. ресейлік император Николай I қалмақ даласын қоныстандыру туралы жарлығы шықты. Ергенейдің оңтүстігі мен Элиста сайында алғашқы көшеттеу жұмыстарын орман департаменті жүргізді. Орман алқаптарының аумағын үлкейту қосымша жұмыс күшін талап етті. Осы мақсатпен орман департаменті мемлекеттік мүлік министрлігіне арнайы өтініш жіберді. Костенко бастаған экспедиция 1859-1861 жж. Крестов станциясы мен Астрахан арасындағы жолдың бойында болашақ 15 қоныстының орнын белгілеген.

1907 жылы Элиста Астрахан губерниясы Қалмақ даласындағы Маныч қлысынң орталығына айналды.

1912 жылы Ремонтное селосынан алғашқы телеграф жолы тартылды.

1918 жылдың ақпанында қалада Кеңес үкіметі орнады. 1920 жылдың 4 қарашасында қалмақ халқының Автономиясы туралы қаулы шықты. Уақытша билік органдары Астрахан қаласында орналасты.

1925 жылы қалмақ автономиясы кеіестерінің V съезінде облыс орталығын Элистаға көшіру туралы шешім қабылдады.

1930 жылдың 10 наурызында ВЦИК-тің шешімі бойынша Элиста селосы қала статусына ие болды.

1942 жылдың 12 тамызында қаланы неміс-фашист әскері басып алды. Элиста 1942 жылдың 31 желтоқсанында азат етілді. Шегініп жатқан неміс-фашист әскері қаланы өрттеп жіберді.

Сталиннің жеке басына табынушылық сынға алынғаннан кейін қаланың қарқынды дамуы басталды. Қалмақ автономиясын қалпына келтіру туралы шешім қабылданды. 1969 жылдың 6 қарашасында темір вокзалы ашылды. Дивное станциясына дейінгі темір жол іске қосылды. Керамзит, кірпіш, темірбетон зауыттары ашылды.

1970-1980 жылдары тұрғын үй құрылысы жалғасты. Жаңадан мәдени, білім орталықтары ашылды. Элиста-Астрахан және Элиста-Волгоград автомобиль жолдары жаңа төсеммен жабылды.

1990-2000 жылдары қалмақ халқының ерекшеліктерін ескеретін ғимараттар, ескерткіштер салына бастады. Қала Ресейдегі буддизмнің маңызды орталығына айналды.

1998 жылы Элиста 33-ші Әлемдік шахмат олипиадасы өтті. Осы шараны ұйымдастыру үшін Сити-Чесс қалашығы бой көтерді.

Физико-географиялық сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Халық санының динамикасы

Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні Тақырыпша мәтіні
1880 1888 1897 1905 1908 1914 1931 1933 1939 1959
331 1178 1200 1337 1448 1507 7318 9000 17128 23171
1962 1967 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1986 1987
31000 43000 49827 56000 64000 70282 76000 84000 83000 85000
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
89695 91000 93000 93000 92000 93000 94000 96000 98000 100000
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
101700 101988 107800 104254 104300 103800 103300 103000 102700 102600
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
102805 103749 103504 104125 104238 104017 104387 104005 103899 103132
2019
102618


Қаланың этникалық құрамы

Халық 1939 ж. адам саны 2010 ж. адам саны
Қалмақтар 3494 (20,4 %) 68303 (65,8 %)
Орыстар 13074 (76,3 %) 25931 (25,0 %)
Қазақтар 36 (0,2 %) 625 (0,6 %)
Украиндар 187 (1,1 %) 467 (0,45 %)
Армяндар 59 (0,3 %) 309 (0,3 %)
Цыгандар - 309(0,3 %)

Ғылым және білім[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Элиста Республикадағы ірі білім және ғылым орталығы. Қаладағы негізгі білім беру орталықтары: Ғылыми-зерттеу орталықтары:

  • Қалмақ гуманитарлық зерттеу институты
  • Қалмақ ғылыми-зерттеу ауыл шаруашылық институты
  • Қуаңшылық аймақтарды жүйелі зерттеу институты
  • Қалмақ жер ресурстарын ғылыми-зерттеу және жобалау-іздестіру институты

Жоғарғы оқу орындары:

  • Қалмақ мемлекеттік университеті

Кәсіби орта білім беретін оқу орындары

  • Элиста педагогикалық колледжі
  • Қалмақ медициналық колледжі
  • Қалмақ мемлекеттік қаржы-экономикалық колледжі
  • Элиста өнер училищесі

20 аса мектеп, лицей, гимназиялар

Мәдениет[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Элиста - Қалмақ Республикасының маңызды тархи-мәдени орталығы. Қалада 3 театр бар: жас көрермендерге арналған "Джангар" театры, Республикалық Орыс драма және комедия театры, Б. Басангов атындағы Калмақ Ұлттық театры.

Оған қоса қалада "Родина" мәдени орталығы мен "Октябрь" кинотеатры орналасқан. Қалмақ Республикасының ең ірі кітапханасы (А.М. Амур-Санан атындағы кітапхана) Элистада қызмет етуде. Н.Н. Пальмов атындағы Ұлттық мұражай да Элистада.

Бұқаралық ақпарат құралдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Элистадағы негізгі басылымдар:

  • Байр (қал. Қуаныш) - қалмақ және орыс тілдерінде шығатын, балаларға арналған журнал
  • Известия Калмыкии - ақпаратты-аналитикалық газет
  • Парламентский вестник Калмыкии - Қалмақ Республикасы Ұлттық Хуралының қоғамдық-саяси газеті
  • Теегин герл (қал. Даладағы шырақ) - қалмақ, орыс тілдерінде шығатын көркем-әдеби және қоғамдық публицистикалық журнал
  • Хальмг Үнн (қал Қалмақ ақиқаты) - қалмақ, орыс тілдерінде шығатын қоғамдық-саяси газет
  • Элистинский курьер - аптасына бір рет шығатын қалалық ақпаратты-жарнамалық газет
  • Степная мозаика - аптасына бір рет шығатын ақпаратты-жарнамалық газет. Соңғы нөмірі 2013 жылдың 27 желтоқсанында жарық көрді.