Қазақстандағы түріктер
 | Бұл мақала әлі тексерістен өтпеді. Тексерілмеген мақалалардағы мәліметтер сенімсіз болуы мүмкін.
|
| Қазақстандағы түріктер | |
 Түрік қалыңдығы | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
Шамамен 150 000[1] - 250 000[2][3] 9593 - Түркия азаматы | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|
Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысы, Қызылорда | |
| Тілдері | |
|
түрік, қазақ, орыс | |
| Діні | |
|
Негізінен сунниттік ислам |
Қазақстандағы түріктер (түр. Kazakistan'daki Türkler) —Қазақстанда тұратын этникалық түріктер, негізінен месхет түріктері депортацияланғаннан кейін Месхетиден шыққан.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Османлы көші-қоны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1926 жылы Кеңес Одағының алғашқы Бүкілодақтық халық санағы Кеңес Одағында тұратын 8570 Османлы түріктерін тіркеді. Османлы түріктері бұдан былай санақта бөлек есепке алынбайды, Қазақстанда тұратындар не қазақ қоғамымен сіңісіп кеткен немесе елден кеткен деп болжанады[4].
Месхет түріктерінің көші-қоны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
| Ресми санақ бойынша Қазақстандағы түріктер | |||||||
| Жыл | Түріктер[5] | Қазақ халқының % | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1939 | 523 | 0% | |||||
| 1959 | 9 916 | 0,1% | |||||
| 1970 | 18 397 | 0,1% | |||||
| 1979 | 25 820 | 0,2% | |||||
| 1989 | 49 567 | 0,3% | |||||
| 1999 | 75 950 | 0,5% | |||||
| 2009 | 97 015 | 0,6% | |||||
| 2014 | 104 792[5] | 0,6% | |||||
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Кеңес Одағы Түркияға қысым науқанын бастауға дайындалып жатты. Сол кездегі Сыртқы істер министрі Вячеслав Молотов Мәскеудегі түрік елшісінен үш Анадолы провинциясын ( Карс, Ардаган және Артвин) тапсыруды талап етті[6].
Осылайша, Түркияға қарсы соғыс ашуға мүмкін болды және Иосиф Сталин түрік-грузин шекарасына жақын Месхети қаласында орналасқан стратегиялық жолмен түрік халқын тазартқысы келді[6][7]. Сол кездегі ұлтшыл саясат «грузиндер үшін Грузия» және «месхетилік түріктер Түркияға», «олар орындары қайда болса сонда жіберілуі керек» деген ұранды көтермеледі[8][9].
1944 жылға қарай месхетилік түріктер Месхетиден күштеп шығарылып, түрік шекарасы арқылы туыстарымен бірлесе отырып контрабанда, бандитизм және тыңшылық жасады деп айыпталды[10]. Осылайша, Қазақстанда Месхети түріктерінің ірі елді мекендері құрылды және оларға Грузия Үкіметі Звиад Гамсахурдия өз отанына оралуына рұқсат бермеді[8].
1989 жылы жүргізілген соңғы кеңестік халық санағы бойынша Кеңес Одағында шамамен 207 500 месхетилік түріктер өмір сүрген және 23,8% - дан астамы Қазақстанда тіркелген[11].
Демография[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Соңғы Кеңестік халық санағында шамамен 207 269 түріктің төмен көрсеткіші тіркелгенімен, бұл барлық этникалық түріктерді есептемеген болуы мүмкін, өйткені көптеген жылдар бойы түріктерге өз ұлтын заңды құжаттарда тіркеу құқығынан айырды. Осылайша, Қазақстанда олардың үштен бір бөлігі ғана төлқұжаттарына түрік ретінде тіркелді. Қалғандары ерікті түрде басқа этникалық топтардың өкілдері деп тіркелді және жарияланды[12].
Ғалымдардың санағы бойынша Қазақстанда 150 000 түрік тұрады:
45 000 -ы Алматы облысында;
40 000 -ы Оңтүстік Қазақстан облысында;
36 000 -ы Жамбыл облысында;
10 000 -ы Қызылорда қаласында[13].
Білім[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түрік және қазақ халқының тарихи байланыстарының арқасында Қазақстанда тұратын түріктердің жағдайы жақсы қамтамасыз етілген. Қожа Ахмет Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті 1993 жылы Қазақстанның Түркістан қаласында құрылған және 20000-ға жуық студенттері бар.
Қожа Ахмет Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті — елдегі жетекші университеттердің бірі. Сондай-ақ, жеке түрік қорлары басқаратын 28 қазақ-түрік орта мектебі, бір университет және бір бастауыш мектеп бар. Сондай-ақ Алматыда бір түрік тілін оқыту орталығы бар.
Атақты адамдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Тевфик Ариф, кәсіпкер; Байрок тобының негізін қалаушы ( түрік месхети )
- Мұхтар Мұхтаров, футболшы
- Фатих Османлы, «Күрылым» түрік тарихи драмасының актері: Осман ( түрік месхеті )[14]
- Равиль Тагир, футболшы ( түрік месхети )
Сондай-ақ қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Қазақстан-Түркия қатынастары
- Түркі кеңесі
- Бұрынғы Кеңес Одағындағы түріктер
Библиография[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Үлгі:Harvnb.
- ↑ Al Jazeera Ahıska Türklerinin 70 yıllık sürgünü. Al Jazeera (2014).
- ↑ Karcı, Durmuş (2018), "The Effects of Language Characters and Identity of Meskhetian Turkish in Kazakhstan", The Journal of Kesit Academy 4 (13): 301–303
- ↑ Акинер, Ширин (1983), Исламские народы Советского Союза , Тейлор и Фрэнсис, ISBN 0-7103-0025-5
- ↑ a b http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php?reg=5
- ↑ a b Беннигсен, Александр; Броксап, Мари (1983), Исламская угроза Советскому государству , наблюдения и Фрэнсис, ISBN 0-7099-0619-6
- ↑ Айдынгюн, Айшегюль (2002), «Турки-ахыски (месхетинцы): источник конфликта на Кавказе?», Международный журнал по небольшому человеку , 6 (2): 49–64.
- ↑ a b Курбанов, Рафик Осман-оглы; Курбанов, Ерджан Рафик-Оглы (1995), «Религия и политика на Кавказе», в Бурдо, Майкл (редактор), « Политика религии в России и новых государствах Евразии» , М. Е. Шарп, ISBN 1-56324-357-1
- ↑ Корнелл, Сванте Э. (2001), Малые народы и великие державы: исследование этнополитического конфликта на Кавказе , Routledge, ISBN 0-7007-1162-7
- ↑ Томлинсон, Кэтрин (2005), «Жизнь сегодня и завтра: турки-месхетинцы на юге России», в Кроссли, Джеймс Г.; Карнер, Кристиан (ред.), «Написание истории, построение религии» , Ashgate Publishing, ISBN 0-7546-5183-5
- ↑ Бабак Владимир; Вайсман, Демьян; Вассерман, Арье (2004), Политическая организация в Центральной Азии и Азербайджане: источники и документы , Routledge, ISBN 0-7146-4838-8
- ↑ Хазанов, Анатолий Михайлович (1995), После СССР: этническая принадлежность, национализм и политика в Содружестве Независимых Государств , University of Wisconsin Press, ISBN 0-299-14894-7
- ↑ https://web.archive.org/web/20100602192035/http://www.ecmi.de/download/Report_56.pdf
- ↑ https://www.guneydoguguncel.com/ahiskali-alp-atasinin-izinde/3758/