Қазақстандағы өлім жазасы
Қазақстандағы өлім жазасы — бұрын Қазақстан Қылмыстық кодексінде және Қазақстан Конституциясында көзделген, соғыс уақытында жасалған аса ауыр қылмыстар үшін және ел президентінің өміріне қол сұғушылық жасағаны үшін, адам өлімімен ұштасқан террористік қылмыстар үшін сотталған адамдарға қатысты қолданылуы мүмкін жаза шарасы[1][2][3]. Өлім жазасы ату арқылы жүзеге асырылды. Қазақстан Тәуелсіздігі жарияланған сәттен бастап 536 өлім үкімі орындалды, соңғысы 2003 жылдан басталады (мораторий басталғанға дейін 12 адам өлім жазасына кесілді). 2004 жылдың 1 қаңтарынан 2020 жылдың 24 қыркүйегіне дейін елде өлім жазасына мораторий қолданылды. Қазіргі уақытта өлім жазасы жойылды. Қазақстан Конституциясының 15 бабының 2 тармағында былай делінген:
«Адамның өмірін өз еркімен айыруға ешкімнің құқығы жоқ. Өлім жазасына тыйым салынады.»
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақ хандығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақ хандығындағы өлім жазасы Жеті Жарғы бойынша кісі өлтіру, зорлау және 7-ші ұрпаққа дейінгі туыстардың қан араластырғаны үшін қолданылған.
Қылмыстық кодекс[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстанның Қылмыстық кодексі өлім жазасын адам өлімімен байланысты террористік қылмыстар немесе соғыс уақытында жасалған аса ауыр қылмыстар жасаған адамдарға қолданылатын айрықша жаза ретінде көздеді. Осындай жазалау шарасын көздейтін 17 қылмыстың ішінде «Соғыс жүргізудің тыйым салынған құралдары мен әдістерін қолдану», «Геноцид», «Жалдамалылық», «Соғыс уақытындағы мемлекетке опасыздық», «Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің — Ұлт Көшбасшысының өміріне қол сұғушылық», «Қазақстан Республикасы Президентінің өміріне қол сұғушылық» (тіпті егер ол тірі қалса), «Диверсия», «Терроризм актісі», «Соғыс уақытында әскери қызмет атқарудан жалтару немесе бас тарту», «Соғыс уақытында қашу» және басқалар. Өлім жазасы туралы үкім ол күшіне енген сәттен бастап кемінде бір жылдан кейін орындалады. Өлім жазасын әйелдерге, кәмелетке толмағандарға және қарттарға қолдануға тыйым салынады[4].
Өлім жазасын өмір бойына бас бостандығынан айырумен алмастыру[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2003 жылғы 17 желтоқсанда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өлім жазасына кесілетін үкімдерді орындауға оның күшін жою туралы мәселе шешілгенге дейін мерзімсіз мораторий енгізу туралы жариялады, Жарлық 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді[5]. 2007 жылдан бастап Қазақстан Конституциясында өлім жазасы тек соғыс уақытында терроризм немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталғандарға қатысты қолданылатын жаза ретінде айтылады; мұны Amnesty International да растайды[1][2].
2016 жылы Қазақстан Қылмыстық кодексінің жаңа редакциясын талқылау және өлім жазасын жазалау шарасы ретінде атап өту қажеттілігі басталды. Қазақстан Бас прокурорының орынбасары Иоган Меркель өлім жазасының толық күшін жоюды қолдамайтынын мәлімдеді. Талқылау барысында өлім жазасы қолданылуы мүмкін адамдардың тізімін кеңейту және сыбайлас жемқорлық, педофилия және есірткі саудасы үшін сотталғандарды қосу ұсынылды. Алайда, 2016 жылы Қазақстан Сенатының депутаты Дариға Назарбаева педофилдерге қатысты өлім жазасын енгізу туралы қауесетті жоққа шығарып, оларға химиялық кастрация қолданылатынын айтты[6].
Қазір өлім жазасы іс жүзінде өмір бойына бас бостандығынан айырумен ауыстырылды: бұрын өлім жазасына кесілген немесе өмір бойына сотталған 100-ден астам адам жазасын өмір бойына сотталғандар үшін екі колонияда өтейді: «Қара бүркіт» (Қостанай облысы) және Арқалық қаласындағы жабық түрме. Мораторийдің енгізілуімен кем дегенде 5 адамға өлім жазасы тағайындалды. 2006 жылы Қазақстанның Ресейдегі бұрынғы елшісі және Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшесі Алтынбек Сәрсенбайұлын өлтіргені үшін полиция қызметкері Рустам Ибрагимов өлім жазасына кесілді, бірақ 2014 жылы Ибрагимов өлім жазасының орнына өмір бойына бас бостандығынан айырылды[7]. 10 жылдан кейін, 2016 жылдың қараша айында Руслан Кулекбаев Ислам экстремистерімен ынтымақтастықта болған күдікті Алматыдағы террористік акт барысында 10 адамды өлтіргені үшін өлім жазасына кесілді[8].
Пікірлер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстанда өлім жазасына мораторий енгізілген сәттен бастап мораторийдің күшін жою туралы пікірталастар жүргізілуде, дегенмен 2008 жылы Қазақстан БҰҰ-ның өлім жазасына мораторийін қолдады.
Мораторийді жақтаушылар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстан Мәжілісінің (Парламенттің төменгі палатасы) бірқатар депутаттары Руслан Кулекбаевтың ісін талқылай отырып, мораторийді сақтауды жақтады. Осылайша, депутат Азат Перуашев өлім жазасына мораторийді қолдап, ешкімге ешқандай ерекшелік жасалмайтынын және адамның өмір сүру құқығы туылғаннан бастап берілетінін айтты. Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы Мәулен Әшімбаев өлім жазасы мораторий жойылған жағдайда ғана орындалуы мүмкін деп мәлімдеді. Тағы бір депутат Айқын Қоңыров Қазақстан ЭЫДҰ мүшелерінің құрамына кіру үшін өлім жазасынан бас тартуы керек деп мәлімдеді[9].
Өлім жазасын жақтаушылар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бірқатар қоғамдық және саяси қайраткерлер елдегі өлім жазасын кем дегенде террористерге қатысты қалпына келтіру керек деп санайды: бұл идеяны Ақтөбедегі бірқатар шабуылдардан кейін Астана қалалық сотының судьясы Сайран Әлімбаева қолдады[10].
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b http://www.handsoffcain.info/bancadati/schedastato.php?idcontinente=23&nome=kazakhstan
- ↑ a b https://www.amnesty.org/en/death-penalty/abolitionist-and-retentionist-countries
- ↑ https://rus.azattyq.org/a/proekt-uk-smertnaya-kazn-pokusheniye-na-prezidenta/25242879.html
- ↑ https://www.zakon.kz/4826763-15-interesnykh-faktov-o-smertnojj-kazni.html
- ↑ http://forbes.kz/process/kak_smertnyiy_prigovor_kulekbaevu_soglasuetsya_s_moratoriem_na_kazn
- ↑ https://ria.ru/world/20160916/1477130833.html
- ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/5302474.stm
- ↑ http://www.foxnews.com/world/2016/11/02/kazakh-man-sentenced-to-death-in-islamic-extremist-attack.html
- ↑ https://ria.ru/world/20161102/1480540820.html
- ↑ https://ria.ru/world/20160614/1447118999.html