Қазақ ұлттық киімдер тігуге пайдаланған маталар

XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезінде Орта Азияны мекендеген халықтар көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа көше бастады. Таза мал шаруашылығымен айналысатындары әлі де болса жартылай отырықшылық, жартылай көшпелі өмір салттарын сақтап қалды.

Қазан революциясына дейінгі деректерге көшпенді халықтардың киім тігуге пайдаланған маталарын зерттеген жазба деректер көрініс таппаған. Қашқардан Орталық Азияға әкелінген маталар жөнінде Ш. Уалихановтың күнделіктері мен сызбаларында толық баяндалған. Бұдан басқа бағалы деректерді түрік халықтарының сөздігінен табуға болады. Көшпенді халықтардың киімдері және оны тігуге пайдаланған маталар жөнінде материалдар Мәскеудің тарих және Орта Азия мемлекеттерінің мұражайларында сақталған. Мұражайлардағы киімдердің сызбалары мен суреттерінен де оның қандай матадан тігілгенін аңғаруға болады.

Жүннен мата тоқу кәсібі

XX ғасырдың 50-70 жылдарында осы өңірлерді зерттеген экспедиция деректеріне сүйенсек Орта Азия халықтарының тұрмыс жағдайлары бір деңгейде дамып, бір-бірімен ұштасып жатты. Мал шаруашылығымен айналысатындарының барлығы мал шаруашылығының өнімі – жүннен мата тоқу кәсібімен айналысқан. Кәсіптің бұл түрі үй жағдайында әйелдердің күшімен ғана іске асырылған. Тазартылған жүн ұршықпен иіріліп, өрмек станогының көмегімен ені 20-30 см болатындай мата тоқылған. Мата тоқуға түйе, қой, ешкі жүндері пайдаланылған. Әсіресе ауқатты адамдар киген шекпен тігетін жүн маталардың денін қазақтар өндірген. Көршілес халықтар жүн маталарды, шекпендерді қазақтардан сатып не басқа өнімге ауыстырып алып отырған. Түйе жүнінен көйлек, шалбарлар да тоқылған.

Қой жүнінен иірілген жіптер

Қой жүнінен иірілген жіптер киімге сирек қолданылған. Ақ, қоңыр қойлардың жүндерін екі тін қылып иіріп, бояп киімге пайдаланған. Қой жүнінен тоұылған матаны қайнап тұрған суға салып жұмсартып, шапан, шекпен, шалбар, кебенек, аяқ орауыштар, белдіктер жасаған. Қырғыздар ақ қойдың жүніне бір тін ешкі түбітін қосып ер адамдардың басына орайтын шалма тоқыған.

Мақта

Мақта-мата тоқу кәсібі

XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезінде көшпелі халықтардың басым көпшілігі отырықшылық тұрмыс қалпына көшулеріне байланысты мақта өсіріп одан мата тоқи бастады. Мақта-мата тоқу кәсібі әсіресе өзбек халықтары арасында кеңінен етек алды. Түркмендер де осы кәсіппен айналысты. Мата тоқитын қарапайым аяқтың күшімен айналатын станоктар пайда болды. Мақтадан тоқылған маталар табиғи бояулармен боялды. Мақта маталардың ішінде кең таралғаны бөз мата болды. Бөз сапасы төмендеу боялған мақтадан тоқылды. Мақта маталардың ені 60 см-ге дейін жеткен. Қазір ұмыт болған Орта Азия халықтары киім тігуге пайдаланған мата түрі торқа (қымбат, жібек матаны да осылай атаған), боялмаған сарғыштау кендір (Apocynum sibirrcum) деген өсімдіктен өндірілген. Бұл өсімдіктің қызыл кендір деген түрін қарақалпақтар пайдаланған. Торқа жөнінде А.М.Никольский «Арал бассейні суындағы балық аулау кәсібі» деген енбегіндегі жазбаларында алғаш рет еске алған. И.И.Гейер: «Өңделген кендір талшығынан әдемілігі жіәне жылтырауы жағынан жібектен кем түспейтін мата алынады»,-деп жазған. Торқаны ұршықпен иіріп, өрмек тоқитын станокта тоқыған. Кендірдің талшығы қатты бол,андықтан өрмек станогының қылышын (ерсі жіппен қарсы жіп арасындағы арқауды бекітетін құрал) қатты соғып тоқуға тура келген. Бұндай мата мықты, төзімді болған. Қызыл кендірді булап, жүн сияқты сабаған. Көбіне табиғи сұр түстісін жиі пайдаланған. Матаның бұл түріне көп адамдардың қолы жете бермеген.

Өсімдік талшықтарынан мата өндіру дәстүрі

VI-VIIIғғ. Орта Азия халықтары өсімдіктің тағы бір түрі – зығырдан тоқылған матамен де таныс болғандығын қытай, орыс деректерінен таба аламыз. Өсімдік талшықтарынан мата өндіру дәстүрі орта Азия соның ішінде Арал бойын мекендеген халықтар мен Еділ бойындағы халықтар, Оңтүстік Сібір бойын мекендеген түрік әлемімен арасындағы өте ерте заманнан келе жатқан этномәдени және этникалық байланыстарды көрсетеді.

С.И.Руденконың материалдары бойынша қарақалпақтардың кендірден өндірілген маталарына ұқсас маталар Алтайдағы көне сақтар әлемі 2-ші Пазырық қорғанынан (V-IV ғ.б.з.б.) табылған.

Шет жерлерден әкелінген жібек, жүн маталар көшпенділер тұрмысына өте көне заманда енген. Біздің жерімізді мекендеген ғұн тайпалары Қытайда шығарылған жібек, мақта маталарды сый ретінде , соғыстан тскен олжа және шаруашылық өнімдеріне айыстырып алған. Кенкөл қорғандарынан (1ғ.б.з.б.) ер адамдар мен әйелдердің көйлектері табылған.

Сырдариядағы Жетіасар қорғандарынан қызыл күрең жібек маталардың бөліктері табылған. Бұл Орта Азия территориясынан өткен Ұлы Жібек жолы керуенінің маталарын көпенді халықтар сатып алғандығын көрсетеді.

Қазақ ұлттық киімдері

Ресейдің мақта маталары Орталық Азияға XIX ғасырдың алғашқы он жылдығында әкеліне бастады. 1839 жылы Қазақстанға келген бір саяхатшы: «Батыс қырғыздарының киімдерінің дені орыс және Ташкент маталарынан тігілген», деп жазған. Орыс көпестері мата тоқыған кезде Орта Азия халықтарының талғамдарын ескеріп отырған. М.Красовскийдің деректерінде (XIX ғасырдың орта кезі) өазақ киімдері тігілген маталар негізінен басқа елдерден сатып алынғандығы жөнінде айтылған. XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезінде қазақтар киіді негізінен фабрикаларда тоқылған мақта маталар: шыт, бөз, коленкордан тіккен. Дәулетті қазақтар мақпал, жібек, атлас, парша, түрлі түсті шұғаларды сатып алған.

Сонымен қатар қолданыста қолөнер өнімдері

• бөз,
  • жартылай жібек
    • адрас,
      • бекасаб,
        • падшайы т.б. маталар да болған.

Дереккөздер

Қазақ халқының ұлттық киімдері.