Қанға-Баба қорымы
Қанға-Баба қорымы, Қаңғы-баба, Ханға-баба - көне бейіт орны. Маңғыстау облысы Форт-Шевченко қаласынан шығысқа қарай 30 км жерде Түпқараған ауданында орналасқан.
Қорымды 1973 жылы Қазақтың тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамының экспедиция жетекшісі М.Меңдіқұлов толық зерттеген.[1] Бұл кешен үш бөліктен тұрады. Алғашқы екеуі түрікмен және қазақ ескерткіштерінен, соңғысы бірыңғай түрікмендік кішкене құлпытастардан жасалған. Оларға көбінесе қылыш бейнесі мен Құран аяттары қашап салынған. Қазақ құлпытастарында түрікмен құлпытастарына қарағанда нақыш көбірек, олар ою-өрнек, геометриялық тұрпаттарымен өзгешеленеді. Қанға-Баба қорымында төрт бұрышты көне түрікмен мешіті сақталған. Бірнеше бөлмелерден және арнайы дұға ететін үлкен бөлмеден тұрған. Төбесі күмбезделіп жабылғанға ұқсайды. Қабырғалары жалпақ тастармен көтерілген.[2]
Этимологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бұл қаңлы этнонимінің негізінде жасалған этнотопоним болып табылады. Әбілғазының «Түрік шежіресінде» қаңлы этнонимінің пайда болуы баяндалады. Шежіре бойынша, Оғыз хан татарларға шабуыл жасап, жеңіске жетеді. Хан әскерінің қолына көп олжа түседі, бірақ ол дүниенің бәрін тиеп, арта кететін арба жетпеді. Әскердің ішінде ат көлігін жасап бере алатын шебер болыпты. Арба жасап, барлық олжан тиеп, жолға шығады. Жолда арбаның қаңқ-қаңқ еткен дыбыс шығарғанын адамдар естіп, арбаға «қаңқ» деген атау береді, ал оны жасаған шеберді «қаңқлы» деп атап кетеді. Бүкіл қаңлы елі осы адамның балаларынан таралған екен.
Сондай-ақ қаңлы этнонимінің этимологиясы жөнінде қазақ тіл білімінде Ә.Қайдаров, Т.Жанұзақов, Ә.Әбдірахманов сияқты академиктер өз еңбектерінде айта кеткен. Ә.Қайдаров қаңлы түбірі Қаң өзенінен шыққан және -лы жұрнағы жалғанып, «Қаң өзенін мекендеушілері» немесе «өзенді ел» деген ұғымды ұсынады. Ал Т.Жанұзақов этоним екі бөліктен, яғни бірінші бөлігі қан (ган) өзен дегенді білдірсе, екінші бөлігі -лы жұрнағы көпше мағынаға ие дейді. Сөйтіп, қаңлы этнонимі «өзен жағасында тұратын тайпа» немесе «өзеншілер» деп санайды (Т.Джанузаков, 62). Ә.Әбдірахманов та «сөз түбірі қан – кан Сібір халықтарының тілінде «өзен» деген мағынада кең тараған сөзбен түбірлес болса керек, тек кейінірек оғлы – лы сөз жұрнағы қосылған, қаңлы этнонимінің алғашқы мағынасы қан оғлы яғни «өзен, су бойындағы адамдар, рулар» дегенді білдірген де, кейін бұл атау фонетикалық өзгерістерден кейін қаңлы түріне көшкен» деп қорытады (А.Әбдірахманов, 1979, 52).[3]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- ↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
- ↑ ”Маңғыстау өңірі жер-су атауларының түсіндірме сөздігі” Бибатпа Көшімова – Алматы: «Нұрлы әлем», 2010
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |