Қарахандықтардың өкімет ұйымы

Қарахан мемлекеті ең көп дамыған кезіндегі

Қарахандықтардың өкімет ұйымы — мемлекет басшысы — қаған — сонымен бірге Қарахан әулетінің басшысы болып есептелді, бірақ оның билігі іс жүзінде көбінесе «ілек» атағын алған үлестік билеушілермен шектелген еді. Әсірелеп «әлем билеушісі» (азұн тұтқушы) деп аталған хақанның сарай маңындағы адамдары мен шенеуніктерінің (тапұқшылар) штаты болды. Ханға ең жақын адамдардың бірі уәзір саналды; оны деректемелер кейде атқосшымен, ал халық — сарайдың кермесінде дайын тұрған атпен салыстырады. Уәзір жоғарғы билеушінің ең жақын көмекшісі және кеңесшісі болып саналды және, мәселен, қарлұқтарда болған қол-еркін лауазымына қайсыбір тұрғыда жақын ұқсастығы да бар; ал Қарахан әулеті сол қарлұқтардың арасынан шыққан болатын. Қол-еркін лауазымының мәнісін Махмұд Қашғари кел- көсір ақыл-ой иесі деп түсіндіреді, бұған жоғарғы билеушінің кеңесші-қосшы билеушілері немесе «наместниктері» жатты.

Хан сарайы

Хан сарайы, оның басты ставкасы (ордасы) мемлекеттік және әкімшілік басқару орталығы болып есептелді. Хан төңірегінде сарай адамдары болды, олардың арасында сарай күзетінің бастығы (капығ-башы) есік қорушылар (қорықшылар), қазынашылар (ағнашылар), аспазшылар (ыдысшылар) және т.б. аталады. Шенеуніктердің (тапұқшылардың) дені жергілікті шонжарлардың өкілдері болды. Олардың арасында хат жүргізушілер (бітікшілер) аз емес еді.

Деректемелерде хақанның тапсырмаларын орындайтын елшілер (яла- вашылар) де аталады. Деректемелерде сақталған мардымсыз деректер мемлекеттің әкімшілік құрылымының кейбір белгілері туралы ғана жорамалдаута мүмкіндік береді. Ол, тегінде, бірегей құрылым болмай, отырықшы және көшпелі аймақтарда өз ерекшеліктері болса керек. Егіншілік округтері толық болмаса да, негізінен Саманилер тұсында қолданылған құрылымды сақтады. Жетісу мен Мауараннахрдың шұрайлы алқаптарында бұрын- ғысынша қоныс және қала басшылары (мехтарлар, әкімдер, ранстар) болды. Сонымен бірге ілік-хандар тұсында сахиб-барида (мәліметшілік қызметтерді қоса атқаратын пошта бастықтары), мұстауфалар (қаржы-салық ведомствосының шенеунігі мен бастығы) және басқа да лауазымдар сақтал- ды.

Далалық аймақ

Далалық аймактағы мал шаруашылығымен айналысатын халықты басқару тәртібі басқаша болды. Ол да иерархиялық принциптерге негізделе тұрса да, көшпелі қауымдардың әкімшілік басқаруы рулық- тайпалық басшы топтар арқылы, кобіне елші басына, бектер мен хандарға бағынатын ру- басылары арқылы жүзеге асырылды. Елші-басшы, яғни «ел» басшысы ретінде өздерінің вассалдары бар бай және атақты бектер болды. Далалық аймакта төменгі өкімшіліктің шоғырланған жері, бәлкім, «киіз үйлердің алқа-котан конуы» болып табылатын көшпелілердің мекені болса керек. Қарахан бектерінде едәуір кең өкілеттік болды. Олар тәртіп сақталуын қадағалады, оларға сот өкімдерінің және әдеттегі құқық (тору) нормаларының орындалуын бақылау міндеттелді, шекараларды қорғау да соларға жүктелді. Қарахан елші-басшылары, бектер мен хандар ілектерге (ілек-хандарға) бағынды, олар үлес билеушілері еді. Хақандар тәрізді олардьщ әкімшілік орталықтары қызметін атқарған өз сарайлары (қаршылары) және тұрақты ставкалары (ордалары) болды. Ілектер үлесті жерлердің қалалары мен ауылдық округтерін басқарды. Шонжарлар арасында ілектің алдында жерді сүю дәстүрі болды, бұл вассалдың билеушіге тәуелділігінің белгісін білдіретін. Алайда бұл бектер мен хандардың, әсіресе олардың атақтыларының кейде ілек-хандар мен шенеуніктерғе бағынбауына өсте де кедергі келтірмеді. Тұтас алғанда Қарахан қағанатының мемлекеттік-әкімшілік жүйесі феодалдық негізде орнықты. Ол отырықшы және көшпелі халық бұқарасын канап, бағынышта ұстау мақсаттарына қызмет етті. Қарахан мемлекетінде феодалдық қатынастардың дамуы — Қазақстан аумағында феодалдық құрылыстың нығаюының тарихындағы маңызды кезең. XI—XII ғасырларда өлкенің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында болған этникалық-саяси үрдістер қазақ халқының құрылуында елеулі рөл атқарды.