Қақбас

Қақбас. Түсіндірме сөздіктен екі түрлі мағынасын келтірейік:

1. Баласыз, жалғыз адам;
2. Жексұрын, сұмырай.

«...Қақбассың, жүрген жерің бәрі бүлік (С. Торайғыров, Таңд. Шығ.). «Бәрін шығарып жүрген сол қақбастың өзі емес пе (I. Есенберлин, қатерлі өткел). «Қақбас» сөзінің тарихы, шыққан тегі туралы екі түрлі болжам айтуға тура келеді. Біріншісі — түркі тілдерінің өз дерегі негізінде. В. Радлов сөздігінде Сібірдегі кейбір түркі тілдері «какпас» түлғалы сөзге «қайыңның қабығы» мағынасын беретіндігін көрсете келіп, «Н. Катановтың сөзіне қарағанда, ескі, қурап қалған ағаш қабығы» екендігін ескерте кетеді (В. Рад., Опыт..., II, I, 70). Бұған қоса, қазірдің өзінде хакас тілінде «хахпас» сөзі «қылқан жапырақты ағаштардың қабығы» деген ұғымда қолданатынын да еске саламыз (Хак.-рус. сл., 1953, 281). Тіліміздегі «қақбас» сөзінің (бірінші мағынасында) төркінін осылармен байланысты деуге де бо- латын сияқты. Өйткені, баласыз-, жалғыз адамды өнім бермейтін қураған ағаш қабығымен теңеу халық арасында бола беретін жағдай. Демек, ұқсату, сәйкестендіруден туған ауыспалы мағына. Екінші бір деректі парсы тілінен кездестіреміз: «хакбәрсәр» және «хакбэсэр» тұлғасыңдағы парсы сөздері қазақ тіліндегі

1. бақытсыз, сорлы;
2. жексұрын, сұмырай сияқты мағыналарды меншіктенеді.

Осылардың қайсысы болса да түсіндірме сөздікте келтірілген екінші мағынаға өте сәйкес келіп тұр. Парсы тіліндегі тұлғалардың қазақ тіліне ауысқанда «қақбас» қалпына дейін ықшамдалуы тіл заңдылығынан сырт кетпейді. Сөйтіп, біздің тұспалдауымызша, «қақбас» сөзінің біздегі бірінші мағынасының төркіні — түркі тілдерінің өзіне тән де, ал екінші мағынаны беретін «қақпас» сөзінің төркіні — парсы тілі.