Үлкен қатпарлы доға

Үлкен қатпарлы доға — Сарыарқадағы иіні батысқа қараған доға пішінді ең сыртқы ірі каледондық құрылым. Алғаш сипаттаған Е.Д. Шлыгиннің түсіндіруі бойынша бұл құрылым Солтүстік Тянь-Шаньнан басталып, Қаратау, Ұлытау, Көкшетау антиклинорийлер тізбегі арқылы Ерейментау антиклинорийімен жалғасқан. Ол сырт жағынан Батыс Сібір және Торғай ойпаңдарымен көмкерілген. Үлкен қатпарлы доғаның ішкі тарамы болып саналатын Шу-Іле антиклинорийі оңтүстік-батысын алып жатыр. Үлкен қатпарлы доғасының ішінде каледон қатпарлығымен толық бекімеген екінші доға орналасады да, екеуінің де ішкі бетінде герциндік кіші қатпарлы доғалардан құралған Жоңғар-Балқаш геосинклиналдық жүйесі орналасқан. Каледон және герцин белдемдерінің жапсары өте күрделі. Бұлар көбінесе бір-бірімен қисық шалысқан және доға пішінді иіндесе жалғасқан терең жарылымдар арқылы шектеседі. Жарылыстар әсерінен осы шектеу бойынша девонның шеткі жанартаулық белдеуі және жанартау тектес қабаттардан түзілген доғалы белдем өтеді. Үлкен қатпарлы доғаның қатпарлы қатарының бағыты өз пішініне сай үнемі өзгеріп отырады. Мысалы, Оңтүстік-шығыс тарамдарында қатпарлар солтүстік, солтүстік-батыс, Ұлытауда бойлық, Көкшетау антиклинорийінде ендікке таяу бағытта созылған. Антиклинорийлердің өзегінде күшті метаморфтануға ұшыраған кембрийге дейінгі гнейс-амфиболитті, жасыл түсті жанартаутекті және кристалдық тақтатасты қат-қабаттары жер бетіне шыққан. Қанаттарында анық шалыс орналасқан кембрийдің қалың базальтты-кремнийлі және терригенді-карбонатты геосинклиналдық формациялары бар. Доғаның ішкі жиегіндегі антиклинорийлерге параллель жатқан Сілеті, Шығыс Көкшетау, Қалмақкөл, Көң синклинорийлері баяу қатпарланған жоғ. кембрий-ордовиктің андезит-базальтты, терригендік тау жыныстарынан қалыптасқан. Үлкен қатпарлы доғаның бойын қуалай рифей мен төм. палеозойдың ультранегізді және негізді интрузиялары кездеседі. Ордовик кезеңінде доға ішіне көлемді диорит-гранодиорит массивтері кептелген, ал ішкі қанатында девон кезеңінің граниттік батолит интрузиялары тараған. Үлкен қатпарлы доғаның ішкі толық бекімеген иінінде каледон қатпарлықтарын шалыс жапқан Теңіз, Жезқазған, Шу ойыстары орналасқан. Олар девон жүйесінің қызыл түсті молассасымен, фамен — төм. карбонның сұр түсті терригенді-карбонатты теңіз шөгінділерімен және жоғ. палеозойдың әр түсті континенттік тау жыныстарымен толған. Бұл қат-қабаттар баяу қатпарланған орогендік кешенге жатады.

Сілтемелер

"Қазақ Энциклопедиясы" 9 том