Ұшқатты тас мүсіндері

Ұшқатты тас мүсіндері ^[1]— археологиялық ғұрыптық ескерткіштер, орта ғасырлар дәуірінен сақталған тас мүсіндердің бір тобы. Қарағанды облысы Ақтоғай ауданындағы Қызыларай тауының шығыс бөктерінде, Ұшқатты қыстағының төңірегінде шоғырланған. Орталық Қазақстан археологиялық экспедиция жұмыстары барысында 1950 жылдардан бастап Ә.Марғұлан, Ж.Құрманқұлов, Л.Ермоленко зерттеді. Табиғи жағдайы бойынша ағаш, тал өскен, бұлақ көздері көп, шөбі от, ықтасынды-сайлы мекен болғандықтан, бұл өлкені ерте замандардан бастап адамдар кеңінен қоныстанған. Ғылыми ізденістер барысында Ұшқатты өлкесінен көптеген зират-қорымдар, ғұрыптық ескерткіштер анықталды. Ортағасырлық түркі-қыпшақ дәуірінен сақталған тас мүсіндердің сақталу деңгейі біркелкі емес, бірқатары қирап бүлінген, кейбіреуін алып кеткен. Ұшқатты тас мүсіндерінің неғұрлым жақсырақ сақталғандарынан 10-ға жуығының деректері ғылыми айналымға енді. Мүсінтастар түркі-қыпшақ тайпалары мәдениетінің қалыптасқан тәртібіне сай, тақтатастардан құрастырылған, төртбұрыш, шаршы пішіндес аласа қоршаулардың үнемі күншығыс жағына орнатылған. Тек бір жағдайда ғана тас мүсін қоршау емес, тастан үйілген шағын обаның жанында тұр. Беті күншығысқа қаратылған тас мүсіндерден басталған балбал тізбектері де тек күншығысқа қарай тартылған. Ұшқатты мүсіндері ұзынша, төрт қырлы, түсі сұр, сарғыш немесе қызғылт гранит тақталарынан жасалған. Ұзындығы 0,6 м-ден 2,16 м-ге дейін. Адам басының жоғарғы тұсы көбінесе дөңгелене, кейде үшбұрышқа, сирек жағдайда төртбұрышқа жақын пішінде шығарылған. Қастары мен қыр мұрыны біріктіріліп бедермен берілген, ал көбіне үлкендеу көздеріне қиықтау келген пішін тән. Мұнан тыс, көбіне ойып көрсетілетін аузы, сондай-ақ мұрты мен үшкілдеу иегі анық байқалады. Кейде шағын, үшкір сақалы болады, жақтың жалпы сұлбасы кейде көрсетіледі, кей жағдайда көрсетілмейді. Бұған қоса, бір мүсіннің құлақтарына сырға тағылған. Дене тұсында киімнің кейбір нышандары, адамның қолдары, қолға ұстап тұрған шағын көзе ыдыс, қылыш тәрізді қару көрсетілген. Мұртты, кейде сақалды ер адамдармен қатар, әйелдерді бейнелейтін мүсіндер де бар. Түркі-қыпшақ заманының ғұрыптық ескерткіштерін зерттеуші көптеген ғалымдардың пайымдауынша, мұндай тас мүсіндер қазақ сахарасына өте кең тараған, өлген адамдарды еске алу, аруақпен қоштасу үшін өткізілетін жиындар кезінде орнатылатын жәдігерлер болып табылады. Олар әдетте қайтыс болған адамның портреттік бейнесін сомдайды (қараңыз Түркі дәуірінің ғұрыптық қоршаулары).