Өріс (лингвистика)

Өріс - тілдік единицалардың жиынтығы, мазмұн ортақтығымен бірігіп, белгіленуші құбылыстардың ұғымдық, заттық немесе функционалды ұқсастығын көрсетеді. Семантикалык, синтагматикалық, синтаксистік өріс, ассоциативті өріс болып ажыратылады. Семантикалык өріс үшін: а) Өріс барлық единицаларды біріктіретін және ортақ мағыналы (архилексема) лексемамен берілетін ортақ семантикалык белгінің болуы, мысалы, қимыл етістіктердің лексемамен берілетін ортақ семантикалық белгісінің болуы, мысалы, қимыл етістіктердің семантикалық өріс (орыс тілінде: идти, ехать, бежать, плыть, лететь; қазақ тілінде: жүру, жүгіру, жүзу, ұшу т.б); ә) «кеңістікте қозғалу» белгісі; б) единицаларды бір-бірінен ажырататын жекелеген (дифференциалды) белгілердің, мысалы, «қозғалу тәсілі» семасы болуы тән синтагматикалық өріс элементтеріне оның компоненттерінің семантикалық тіркесу қасиеті тән, мысалы, орыс тілінде: петь - песня, лечить- больной; қазақ тілінде: емдеу - ауру - синтаксистік өріс. Туындаған сөйлемнің элементтер моделі төңірегінде оның көптеген сөйлем модификациялары мен синонимдік вариацияларының жүйеленуі болып табылады, мысалы орыс тілінде: Разговор только о причинах аварии - Разговаривали только о причинах аварии (Ю. Щербак); қазақ тілінде: Балаларым үшін өмір сүремін - өмір сүруім балаларым үшін т.б. Ассоциативті өріс негізінен психолингвистикада зерттеледі, ассоциатив сөздердің стимул- сөздердің төңірегінде бірігуі ретінде түсініледі. Ассоциатив сөздердің түрлі информантта жиналуы орталықтың айтарлықтай деңгейін көрсетеді.