Лалагүлдер тұқымдасы

Лалагүл тұқымдасы (Lіlіaceac) — дара жарнақтылар класына жататын көп жылдық түйнек жуашықты, кейде тамырсабақты шөптесін, бұташық өсімдіктер. Еуразия, Африка, Америка құрлықтарының далалы, таулы аймақтарында өсетін 3 мыңға жуық түрінің Қазақстанда 21 туысы мен 196 түрі кездеседі. Гүлсидам сабақтары жапырақты, кейде жапырақсыз. Жапырақтары қандауыр, таспа, жүрек пішінді, сағақты, бүтін жиекті. Ірі және ұсақ гүлдері қос жынысты, жеке жетіледі, кейде гүлшоғыры сыпыртқы гүлшоғырына топтанған. Жемісі — қорапша кейде жидек. ұсақ тұқымдары шашылу арқылы, кейбіреулері жел, құмырсқа арқылы таралады. Қазақстанда көбірек кездесетін және маңызды туысы — жуа (Allіum). Олар — көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Жуаның 108 түрі далалық шөл, шөлейт жерлерде, әсіресе, таулы аймақтарда өседі. Сабағы қуыс, кейде бітік, оның ұшында көп гүлді, шатыр тәрізді гүлшоғырлары бар. Жапырағы тұтас қынапты, сабағын орап тұрады. Гүлі майда, ақ, қызғылт сары, жасыл, т.б. түсті. Жемісі — үш қырлы қауашақ. Баданалары домалақ, кейде сопақша. Жуаның сирек кездесетін 9 түрі (мысылы, Піскем жуасы, түпті жуа, Сергей жуасы, т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Лалагүл тұқымдасы мал азықтық, тағамдық, дәрілік өсімдіктер ретінде де бағаланады. Ерте заманнан бері ерекше сәнді әсемдік өсімдіктер (лалагүл, қызғалдақ, қынжыгүл, т.б.) есебінде мәдени түрде өсіріліп келеді.

Тамыры - тамырсабақ, түйнекті пиязшық немесе пиязшық. Қандауыр немесе таспа пішінді жапырақтары болады.

Қасиеттері

Нағыз лалагүлділер-төмендегі қасиеттерге ие көпжылдық өсімдіктер:

1. Жапырақтармен көмкерілген сабақтары;

2. Қабыршақты пиязшықтар;

3. Жіңішке болып келетін жапырақтары;

4. Сыңар гүлдері немесе бірнеше шоқ гүлдері;

5. Өсімдіктің көпшілігінің биіктігі 0,3-1,2 метр аралығында;

6. Кейбір түрлерінің биіктігі 2,5 метрге жетеді.

Будандары

Лалагүлділердің будандары төмендегідей топтарға бөлінеді:

1. Азияттық будандарды орталықазиаттық және шығысазиаттық түрлерден алады. Бұл-гүлдері жоғарыға немесе бүйірге бағытталып өскен, көлемі орташа өсімдіктер.

2. Америкалық будандарды лалагүлдердің америкалық түрінен алады. Олардың сыртқы пішіні малақайға ұқсайды және гүлдерінің хош иісі бар.

3. Мартагон будандарын бұйралаған лалагүлден алады. Мұндай будандардың да гүлдерінің пішіні малақайға ұқсайды, бірақ иісі жағымсыз.

4. Кандидум будандарын ақ лалагүлден және басқа еуропалық түрлерден алады. Бұл гибридтердің кейде жағымды иіс шығаратын сыңар гүлдері немесе гүл шоғыры болады.

5. Ұзын гүлді будандар- жағымды хош иісті, пішіні воронка тәрізді гүлдері болады.

6. Түтіктілер немесе аурелиан будандар азиялық түрлерден алынады. Гүлдерінің иісі жағымды, пішіні воронка тәрізді.

7. Шығыс будандарын шығысазиаттық түрлерден алады. Мұндай будандардың хош иісті ірі гүлдері болады.

Көбеюі

Лалагүлдер төмендегі тәсілдермен көбейеді:

1. Пиязшықтың бөлінуінен;

2. Сабақтағы қауашақ пиязшықпен;

3. Сабақтағы жарты пиязшықтармен;

4. Пиязшықтың қабыршағын пайдалану арқылы;

5. Тұқымдармен;

6. Лабораторияда өсірілген ұлпалық ;

7. Будандастыру арқылы.

Мекені

Лалагүлдер әдетте Солтүстік жарты шардың қоңыржай белдеулерінде өседі. Оларды Еуропада, АҚШ-та, Канаданың оңтүстігінде кездестіруге болады, олар сондай-ақ Жапония және Үндістанның оңтүстігіне дейін, бүкіл Азияда тарап, Азияның Филиппинмен қатар, барлық оңтүстік аймақтарында жиі кездеседі.

Гүлі - қосжынысты, шашақ гүлшоғырына жиналады, ірі гүлдері жеке орналасады. Гүл серігінде 6 күлте жапырақша бар, олар екі шеңберле орналасады. Аталығы - 6, бұлар да екі шеңберлі. Аналығы - 1. Жемісі - қауашақ немесе жидек. Өсімдік бунақденелілер арқылы тозаңданады. Гүл формуласы: Гс3+3А3+3Ж(3) (қазжуаның формуласы).

Ғаламшарымызда лалагүлділер тұқымдасының 1 300-ге жуық түрі өседі. Қазақстанда 57 түрі кездеседі. Лалагүлділердің шаруашылық, медициналық маңызы зор. Лапыз, тамырдәрі, қырлышөп дәрілік өсімдіктерге жатады. Сәндік өсімдіктер: секпілгүл, сумбілшаш, қызғалдақ (нақты атауы - жауқазын) ауламызда көздің жауын алады.

Шырыш (эромурус) техникалық өсімдік болып саналады. Дәрілік өсімдіктердің көпшілігі улы өсімдіктер. Бал беретін өсімдіктер қаншама десеңдерші?! Бөлмеле өсірілетін: кірпішөп өздеріңе таныс та болар. Сирек кездесетін түрлері де бар. Қазақстан Қызыл кітабына лалагүлділердің 14 түрі тіркелген. Демек Қызыл кітапқа тіркелген гүлдерге ерекше қарап, оларды қорғау - сендердің де міндеттерің.

Лапыз

Лапыз - көпжылдық, шөптекті, биіктігі 15 сантиметрге жететін дәрілік және улы өсімдік . Оның тіршілігі ерекше назар аударады. Күздік лапыз мысалында тіршілігі мен құрылысын қарастырайық.

Күздік лапыздың қабыршақты пиязшығы топыраққа терең сіңіп орналасады. Қабыршақ оның тіршілігін сақтайды. Күздік лапыз күзде қарақошқыл күлгін түсті гүл жарады. Гүлі ұзын түтікшенің жоғары ұшында 6 бөлікке бөлінеді. Гүлсерік түбінде 6 аталық болады.

Гүлдің жатыны топырақ астында тереңірек орналасады. Жатыннан 3 ұзын аналық мойны өсіп шығады. Жатынның аналық аузы тозаңдыққа дейін жетелі. Өсімдік тозаңданғаннан кейін жемістері дереу пісіп жетіледі. Алайда лапыз келесі көктемге дейін топырақ астында жатады. Көктемде қандауыртаспалы, жиегі тегіс жапырақтар дамиды. Жапырақтардың ұзындығы 20 сантиметрге дейін жетелі. Жапырақтар одан әрі ұзарған кезде үш қырлы қауашақ түріндегі жемісі жер бетіне көтеріледі. Пісіп-жетілген жемісінде өте көп қошқыл-қоңыр тұқымдар болады. Жапырақтары қаулап өскен кезде ескі пиязшық кішірейіп, жойылып кетеді. Сөйтіп жаңа пиязшық пайда болады да жаңа өсімдік өсіп шығады.

Қазақстанда лапыздың сары лапыз, Кессельринг лапызы деген екі түрі өседі. Лапыздың тұқымы медицинада дәрі ретінде пайдаланылады. Тұқымнан қан ауруларын, подагра, қатерлі ісікті емдейтін дәрі алынады. Тұқымы өте улы. Лапыз тұқымының құрамынан жасушалардың бөлінуіне әсер ететін зат табылды. Ауыл шаруашылығында мұның маңызы зор. Лапызды кейбір өсімдіктердің (қияр, қызанақ) түсімін арттыру үшін қолдануға болады.

Жабық тұқымдылар немесе гүлді өсімдіктердің даражарнақтылар класына жататын құртқашаш, лалагүлділер, пияз, інжугүл және астық тұқымдастар өкілдерімен таныспақшымыз. Құртқашаш және лалагүл тұқымдастар - шөптекті, кейде шала бұталы, көпжылдық өсімдіктер. Олардың тамырсабағы, түйнектері, түйнекті пиязшықтары және пиязшықтары болады. Жапырақтары қандауыр немесе таспа пішінді болып келеді. Бұлар - қосжынысты. Жемісі - үш ұялы қауашақ немесе жидек. Қазақстанда сирек кездесетін лалагүлділердің 14 түрі Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген. Құртқашаш және лалагүл тұқымдастар негізінен сәндік өсімдіктер. Олар медицинада дәрі-дәрмек ретінде пайдаланылады.

Калохортус Натолла

• «Жауқазын» - гүлді өсімдіктің жалқы атауы, ал «қызғалдақ» - ақындар сипатындағы жалпы атауы. Көктемде шығатын өсімдік жауқазынның бір түрі екенін ақын Абай былай бейнелеген: «Жазғытұрым қылтиған бір жауқазын».
• Қазжуа - лалагүл тұқымдастардың ең кішкене түрі. Биіктігі көбінесе - 3 ем, кейде 35 сантиметрге дейін жетелі. Оның өсімді мерзімі өте қысқа, жер бетіне жалғыз ғана талдырмаш жапырағы мен алты жіңішке күлте- жапырақты сары гүлі пайда болады да, көп ұзамай тіршілігін жолды. Топырақта кішкене пиязшығы қыстал, келесі көктемді күтеді.
• Баршынгүл (латынша «гладиюс» - семсер, орысша -«шпажник») - түйінпиязшықты құртқашаш тұқымдас көпжылдық өсімдік. Еуразия және Африкада жабайы түрде өседі. Жапырағы - семсер пішінде және қатқыл. Баршынгүл сәндік өсімдік ретінде XVII ғасырдан бері өсіріліп келеді. Қазіргі кезде 10000-ға жуық іріктемесі шығарылды. Кейбір іріктеме гүлінің диаметрі 14 сантиметрден асып түседі.

Білмекке құмарлар үшін

Құртқашаш тұқымдастар - даражарнақтылар класына жататын көпжылдық шөптекті, кейде шала бұталы өсімдік . Құртқашаш тұқымдастардың ғаламшарымызда 1 800-ден астам түрі бар деп есептеледі. Олардың Қазақстанда 36 түрі өседі. Құртқашаштар тропикте және субтропикте таралған, көпшілігі сәндік өсімдіктер (құртқашаш, баршынгүл (гладиолус), запыран (шафран), т. б.). Олардың тамырсабағы, түйнектері, түйнекті пиязшықтары және пиязшықтары болады.

Жапырақтары қылыш тәрізді немесе таспа жапырақты болып келеді. Гүлдері - ірі, қосжынысты, дұрыс, кейде бұрыс гүлді. Құртқашаштардың гүлсерігі жай күлте тәрізді болады. Гүлінің жеке өсуі де, гүлшоғырлы болуы да мүмкін. Гүлсерігі 6 жапырақшадан құралган, күлте тәрізденіп, айқын көрінеді. Аталығы - 3. Бір аналығы болады, аузы үштелімді. Көпшілігінің үш ұялы жатыны төмен орналасады. Жемісі - ұш ұялы қауашақ. Құртқашаш тұқымдастар гүлінің формуласы: *Гс6А3Ж1 (Ге - гүлсерік) немесе К (күлте) деп те атауға болады. Дәрілік, тағамдық, басқа да мақсаттарға қолданылатын құртқашаш тұқымдастар бар. Халық құртқашашты кейде «жыланқияқ» деп те атайды.

Құртқашаш

Құртқашаш - Қазақстанда кездесетін көпжылдық шөптекті өсімдік. Оның ғылыми атауы - германдық құртқашаш. Сабағының биіктігі - 1 м. Германдық құртқашаштың топырақта шырынды, ақ түсті тамырсабағы болады.

Тамырсабақтан таспа тәрізді жапырақтары, тармақталған гүлсидамы өсіп шығады. Гүлсидамда иіссіз, күлгін көк, сары түсті гүлі жеке өседі. Гүлсерігі 6 күлтеден құра лып, дұрыс орналасқан. Олардың үшеуі төмен салбырап, үшеуі тік тұрады. Аталығы - 3. Аналығы - 1. Аналығы біріккен 3 жеміс жапырақша сынан тұрады. Гүлдің формуласы: * Гс6А3Ж1 Жемісі -ұш ұялы ұлкен қауашақ. Құртқашашты көктемде немесе жазда тамырсабағынан көбейтіл өсіруге болады. Тамырсабағы медицинада қақырық түсіретін дәрі ретінде қолданыл ады.